Zijn zelfaanvaarding en zelfontplooiing echt zo belangrijk?
Iedereen kijkt naar je en vindt iets van je. Maar hoe kijk je naar jezelf, en waarom is dat belangrijk? En wat hebben iemands zelfbeeld en geloofsleven met elkaar te maken?
Een gezond zelfbeeld. Het lijkt zo’n beetje het hoogste goed in onze tijd. Begrippen als zelfaanvaarding en zelfontplooiing staan hoog op de agenda. Maar is dit echt zo belangrijk? Gaat het in de Bijbel niet veel meer over zelfverloochening?
Ons zelfbeeld bepaalt voor een groot gedeelte hoe we in het leven staan. Hoe we onszelf en de wereld om ons heen beleven. Hoe onze geloofsbeleving is. Maar ook hoe de wereld om ons heen óns beleeft. Niet onbelangrijk dus. In de hulpverlening zien we dat veel psychische problematiek, relatieproblemen en verslaving te herleiden zijn tot een negatief zelfbeeld, een gebrek aan eigenwaarde.
Met een gezond zelfbeeld aanvaard je jezelf met je sterke en zwakke kanten. Je bent tevreden met wat je hebt en wie je bent. Hiervoor is onvoorwaardelijke liefde cruciaal. Als het goed is, ontvangen we die van onze ouders. Niet om wat we doen of presteren, maar omdat we hun kind zijn. Met al onze kwetsbare kanten en tekortkomingen. Helaas gaat dat niet altijd goed. Bijvoorbeeld als een kind in het gezin niet wordt gezien, gewaardeerd, erkend of gestimuleerd. Of als er sprake is van verwaarlozing, mishandeling of misbruik. Een mens kan zijn kinder- en jeugdjaren niet overdoen, maar kan zelf wel veranderen. Gelukkig is ons zelfbeeld niet iets wat voor eens en altijd vastligt. In de Bijbel lees je telkens weer dat God levens vernieuwt en onze „krankheên” kent en liefderijk geneest.
Presteren
Niet alleen de thuissituatie, maar ook school, studie, vrienden, gezondheid, werksituatie beïnvloeden iemands zelfbeeld. Met een negatief zelfbeeld kun je geneigd zijn je waarde vooral te zoeken in ”doen”. Daar ben je in onze samenleving niet zomaar klaar mee, want daar wordt je waarde vooral bepaald op basis van prestaties. Met een hoog moet-gehalte. Je moet actief zijn. Veel doen en presteren. Dat staat nog eens goed op je cv. Je moet zichtbaar zijn op sociale media. En we moeten overal van op de hoogte zijn, een mening over alles hebben en die mening vooral ook wereldkundig maken. En, o ja… waar wil je over vijf jaar staan? En wat ga jij doen om dat te bereiken?
Zo wordt de lat altijd hoger gelegd. We moeten meer doen, het kan altijd beter en het is nooit genoeg. Velen houden dit niet vol en ervaren dit als falen. Ze raken een reëel zicht op zichzelf steeds meer kwijt. Over zelfbeeld gesproken. Is het vreemd dat veel mensen oververmoeid en zelfs burn-out raken?
Het zou goed zijn als christenen hierin het verschil zouden maken. Natuurlijk, het is duidelijk dat de Bijbel ons oproept om onze gaven en talenten te gebruiken. Het wordt alleen zwaar als ons zelfbeeld daarvan afhankelijk is. Als bepalend is wat de mensen van mij denken. „Doe ik wel voldoende? Moet ik niet meer doen?” We bidden om wijsheid en kracht om al ons werk te doen, maar misschien moeten we vaker bidden om inzicht in wat we wel én wat we niet moeten doen.
Ziekmakend
Is er een verband tussen zelfbeeld en geloofsbeleving? Sommigen vinden dat „zware geloof van de bevindelijk gereformeerden” ziekmakend. Waarom? Samengevat komt het erop neer dat we onbekwaam zijn tot enig geestelijk goed. We zijn geneigd God en onze naaste te haten. Zelfs onze beste werken zijn met zonde bevlekt. En dan is er op de achtergrond nog de dreiging van een straffende God en uiteindelijk het eeuwige oordeel. Dit zou ziekmakend zijn en de ontwikkeling van een gezond zelfbeeld in de weg staan.
Hoe zit dat? Er zijn geen steekhoudende onderzoeken die duidelijk aantonen dat dit geloof ziek maakt. Andersom lijkt vaak meer voor de hand liggend. Wie een negatief zelfbeeld heeft, is eerder geneigd de Bijbelse boodschap negatief te interpreteren.
Maar misschien is met die conclusie hierover toch niet alles gezegd. Geen mens wordt ziek van een Evangelie dat God zo lief de wereld had dat Hij Zijn Zoon gaf om deze verloren wereld te redden. Niemands zelfbeeld loopt deuken op vanwege de boodschap dat Christus vol ontferming ons eeuwig behoud zoekt. Ook niet als diezelfde boodschap ons duidelijk zegt we in onszelf verloren zijn en dat onze prestaties en restauraties niets bijdragen aan onze redding. Dat is wel vernederend voor ons hoogmoedige hart, maar in het licht van Gods genade is het tegelijk bevrijdend. Dat maakt verwonderd en dankbaar.
Verkondiging
Hoe komt het dan toch dat veel mensen dit zo niet beleven? Ze belijden hun geloof als ze daar de leeftijd voor hebben, maar geven aan dat ze niet echt gelovig zijn. Zou dat ook te maken kunnen hebben met het feit dat de verkondiging van het Evangelie soms niet verder komt dan „een mogelijkheid om zalig te worden”. Dat de oproep om de middelen waar te nemen meer nadruk krijgt dan de verkondiging dat de Heere ons heil zoekt. Velen twijfelen niet aan hun eigen goede bedoelingen, maar zijn niet overtuigd van Gods diepste intentie: dat degenen die geroepen worden ook werkelijk komen. Ze bidden om een nieuw hart, zonder dat ze beseffen dat Jezus aan de deur van hun hart klopt, omdat Hij binnen wil komen.
Welke boodschap moeten deze mensen horen? In de kern dezelfde boodschap die je brengt bij een stervende. Dezelfde boodschap als aan de Israëlieten in de woestijn, gebeten door giftige slangen (Numeri 21). Deze mensen konden ieder moment sterven. Wat moesten zij doen? Zien op de koperen slang, die door Mozes was opgericht. „Alzo moet de Zoon des mensen verhoogd worden, opdat een ieder die in Hem gelooft (…) het eeuwige leven hebbe.” Als we dit tegen een stervend iemand moeten zeggen, moeten we het dan niet tegen iedereen zeggen? Niemand heeft toch de garantie dat hij over enkele uren nog leeft?
Het is goed als we ons realiseren dat de beleving en verwoording van het geloof kunnen verschillen. Natuurlijk, in de kern moet het altijd gaan over zonde en genade, over geloof, hoop en liefde met Jezus Christus in het middelpunt. Maar de hele Bijbel door zien we dat de Heere rekening houdt met achtergrond, cultuur, ons verleden en wie we zijn. Ook met onze zonden en kwetsbaarheden. Neem bijvoorbeeld het gesprek tussen de Heere Jezus en de Samaritaanse vrouw, die vijf mannen had gehad (Johannes 4). Hoe zou haar zelfbeeld geweest zijn? Ze gaat niet voor niets op het heetst van de dag naar de waterput. Ze ontmoet liever geen mensen. Maar ze ontmoet wel Jezus. In een gesprek dat niet langer duurde dan een gemiddelde kerkdienst komt ze van een leven in de zonde tot een roemen in Christus. Geloven we dat zo’n allesomvattende vernieuwing binnen één kerkdienst plaats kan vinden?
Identiteit
Wat heeft dit te maken met het thema zelfbeeld en zelfaanvaarding? Alles! We belijden toch dat ons leven los van God en buiten Christus niet tot de echte bestemming komt. Dat ons hart rusteloos is totdat het zijn rust vindt in God. Alleen door het verlossingswerk van de Heere Jezus ontvangen we vrede met God. Dat is gelukkig niet afhankelijk van onze prestaties en restauraties, maar een wonder van genade. Het leven is mij Christus!
Natuurlijk is er meer te zeggen over de verhouding zelfbeeld en geloofsbeleving. Bijvoorbeeld dat onze onwaardigheid voor God niet betekent dat we als schepping van de Heere waardeloos zijn. Dat God ieder mens gaven en talenten geeft, die we mogen zien, ontdekken en inzetten om de Heere en onze naaste te dienen. Dat we, als het gaat over onze onbekwaamheid tot enig goed, onderscheid kunnen maken tussen een verticale en een horizontale dimensie. Dat is allemaal waar en goed om ons daarin vanuit theologisch en psychologisch perspectief verder in te verdiepen. Maar het kan en mag nooit gaan functioneren als een legitimatie om ons zelfbeeld op orde te krijgen buiten Christus.
Dat geldt overigens net zo goed voor een boodschap die begint en eindigt met hoe waardevol we zijn. Terwijl het niet of nauwelijks meer gaat over wie wij vanuit onszelf zijn tegenover de heilige God. Nauwelijks meer over een radicale vernieuwing, gewerkt door de Heilige Geest. Niet over vreemdelingschap en kruisdragen. Alsof Christus is gekomen om ons een goed gevoel te geven, te helpen en te troosten als het leven moeilijk is. Het Evangelie wordt dan een psychische zoethouder met een geestelijk sausje. Terwijl Christus toch kwam om zondaars zalig te maken. Juist dat maakt onze verwondering uit. Soms kunnen we, na jaren van een leven met de Heere, nog zo opbotsen tegen zonden, mislukkingen en teleurstellingen in onszelf. Paulus beschrijft dat in Romeinen 7. We groeien er in dit leven nooit bovenuit.
Bevrijdend
Het leven is mij Christus. Wat betekent dat voor de praktijk van je dagelijks leven? Ben je dan niet meer afhankelijk van je prestaties en wat de mensen van je vinden? Is het mogelijk om te leven in een ootmoedige zelfbewustheid? De apostel Paulus laat dit zien.
In de gemeente van Korinthe waren ze nogal met zichzelf bezig. Wie heeft de beste en de mooiste gaven? Wie is de beste voorganger? Paulus in ieder geval niet, daar waren ze het wel over eens. Is die man eigenlijk wel een echte apostel? Het zal maar over je gezegd worden. Hoe reageert Paulus hierop (1 Kor. 4)? Hij zegt niet: „Zal ik eens even uit de doeken doen wat ik allemaal in huis heb?” Dat had hij best kunnen doen. Naast een indrukwekkende bekering had hij een behoorlijke staat van dienst. Probeert hij daarmee zichzelf te bewijzen? Nee, hij zegt: „Het maakt me niet uit wat jullie van mij denken.” Voor veel mensen zou dat al een hele overwinning zijn. Hun identiteit wordt bepaald door wat de mensen van hen vinden.
Hij gaat nog een stap verder: „Het gaat er ook niet om wat ik van mezelf vind.” Is dat dan niet belangrijk? Jawel, maar als je je identiteit daarop moet baseren, is dat dodelijk vermoeiend. Wat moet je dan? Dan maar niets verwachten van jezelf? Dan valt het ook nooit tegen. Dat is ook geen echte oplossing. Wat dan? Paulus zegt: „Maar die mij oordeelt is de Heere.” Alleen wat de Heere van me vindt, is echt belangrijk. En Hij veroordeelt mij niet. Dat heeft Hij wel met die Ander gedaan, de Heere Jezus Christus. De straf die mij de vrede aanbrengt, was op Hem. Dat was voor Paulus een openbaring, zijn vreugde, zijn lofzang, zijn vastheid en zijn toekomst. „Het leven is mij Christus…” (Fil. 1:21). Daarin lag zijn identiteit. God kijkt in Zijn Zoon naar hem als Zijn geliefd kind en niets zal hem scheiden van de liefde van Christus.
Door Hem, Die jouw leven is
Deze liefde is niet afhankelijk van prestaties, populariteit, vriendenkring, positie in dit leven of wat dan ook. Deze liefde stelt geen voorwaarden; hier hoef je niet bang te zijn voor de kleine lettertjes. De beleving van deze liefde maakt wel klein (wie ben je zelf tegenover de hoge God?) maar is ook zo bevrijdend. Dan hoef je niet meer voortdurend met jezelf bezig te zijn. Daardoor kun je er juist meer voor de ander zijn en ben je eerder bereid om jezelf te verloochenen. Je identiteit wordt niet langer bepaald door wie jij bent, wat jij presteert of bereikt, maar door Christus, Die jouw leven is.
Dat biedt niet alleen perspectief voor dit leven, maar ook voor na dit leven. Onze identiteit gaat niet verloren bij het sterven. Het maakt uit hoe we hier op aarde geleefd hebben, want onze identiteit met al onze eigenschappen blijft bestaan. Maar dan zoals het is bedoeld: voor honderd procent gericht op de eer van God, op de lofprijzing van het Lam. We zullen de Heere kennen zoals Hij ons heeft gekend. Maar ook onszelf. Hier weten we dat toch nooit helemaal. Wie ben ik nou eigenlijk? Dat is straks geen vraag meer, als we van de Heere een nieuwe naam krijgen (Openb. 21:17b). Een naam die helemaal past bij wie we echt zijn. Zonder zonde! Maar ook vrij van minderwaardigheidsgevoelens, faalangst en zelfoverschatting. Er mankeert helemaal niets meer aan en we hoeven nooit meer te bidden: „O Zoon, maak ons Uw beeld gelijk.” Dan is ons zelfbeeld verzadigd met Zijn goddelijk beeld.
Rik van Groningen is oud-directeur-bestuurder van stichting De Vluchtheuvel en ouderling in de gereformeerde gemeente van Kapelle.
