„Sociale grondrechten bieden ook bescherming’’

Gijsbert Vonk, hoogleraar socialezekerheidsrecht in Groningen, vindt dat een eventueel constitutioneel hof in ons land wél zou mogen toetsen aan sociale grondrechten.

Waarom bent u voorstander van toetsing aan sociale grondrechten door een constitutioneel hof?

„De sociale grondrechten vormen het fundament van de verzorgingsstaat. Als je de sociale grondrechten niet een plaats geeft die gelijkwaardig is aan die van de klassieke grondrechten, dan accepteer je feitelijk de realiteit van de verzorgingsstaat niet. De acceptatie van de sociale grondrechten is ook verankerd in het Europese denken.’’

Historisch gezien verschillen klassieke grondrechten toch fundamenteel van sociale grondrechten?

„Historisch gezien is het juist dat de klassieke grondrechten ouder zijn. Maar de regeling van het armenbestuur, wat we tegenwoordig de sociale bijstand noemen, was al opgenomen in de oude staatsregeling oftewel de grondwet van de Bataafse republiek die aan het eind van de achttiende eeuw van kracht werd. Dat geldt ook voor de zorg voor kinderen. Die staatsregeling is overigens maar kort van kracht geweest, want toen kwam Napoleon. Maar je ziet dat de zorg voor hulpbehoevenden door de overheid, door de natiestaat Nederland, al eeuwen geleden is vastgelegd.

Maar de eerlijkheid gebiedt ook te zeggen dat andere sociale grondrechten, over werkgelegenheid, volksgezondheid, huisvesting en dergelijke, pas in 1983 in de Grondwet zijn opgenomen. Die vormden de eigenlijke kroon op de verzorgingsstaat zoals die na de Tweede Wereldoorlog is opgebouwd.’’

Sociale grondrechten zijn veel vager dan klassieke grondrechten. Dan is er toch onvoldoende houvast voor een rechter om uitspraken te kunnen doen?

„Dat wordt vaak gesteld, maar je ziet dat elk sociaal grondrecht ook een hard kantje heeft. Het is aan de rechter om aan te geven voor welk grondrecht we echt in de bres moeten springen.’’

Als de rechter aan sociale grondrechten gaat toetsen, verschuift de macht van de politiek naar de rechter. Is dat wenselijk?

„Ik snap die zorg. Dat zou betekenen dat de rechter het werk van de wetgever over doet, maar dat is niet hoe het gaat. Op dit moment mag de rechter niet toetsen aan de sociale grondrechten. Daardoor bestaat er op dit onderdeel van de trias politica geen goed evenwicht tussen de wetgevende, de uitvoerende en de rechterlijke macht. En als de overheid besluit een constitutioneel hof te realiseren, dan moet deze weeffout wat mij betreft worden hersteld.

Het is ook een misverstand dat de rechter de uitkeringen gaat verstrekken of gaat bepalen hoe de arbeidsongeschiktheidsregeling in elkaar moet zitten. Het kan wel zijn dat de wetgever constateert dat bepaalde groepen onder het sociaal minimum terechtkomen en dat de rechter dan zegt dat de wetgever een oplossing moet bedenken. Er zijn ook grenzen waarbinnen de politiek moet functioneren.’’

Veel burgers denken nu al: de opvatting van de rechter is ook maar een mening. Denk bijvoorbeeld aan het Urgenda-arrest.

„Je ziet daarin een verschuiving in denken. Toen de rechtbank in eerste instantie Urgenda in het gelijk stelde, moesten velen hard lachen. Ze dachten dat de rechter een fout maakte. Maar nu ook de Hoge Raad en het Europees Hof voor de Rechten van de Mens hierover uitspraken hebben gedaan, is het lachen wel verdwenen. Het is een onderdeel van de juridische realiteit geworden. Het is nu zo dat degenen die het arrest niet serieus nemen, ook maar een mening hebben.’’

Hoe wilt u voorkomen dat rechters door hun uitspraken steeds dieper doordringen in de haarvaten van de samenleving en zo klassieke vrijheidsrechten uithollen?

„Er zit een paradox in de sociale grondrechten. Ze geven legitimatie aan de overheid om allerlei dingen te regelen, maar het effect is dat de overheid steeds verder doordringt in de haarvaten van de samenleving en steeds dominanter wordt. Dat schuurt met de rechtstaat, maar het is wel de consequentie van het feit dat we in een verzorgingsstaat leven.

Je kunt dit vraagstuk niet oplossen door alle kaarten te zetten op de klassieke grondrechten. Sociale grondrechten bieden ook bescherming. Of dat zouden ze althans moeten doen. De toeslagenaffaire is daarvan een goed voorbeeld. Ik vind dat sociale grondrechten bescherming moeten bieden aan gedupeerde burgers.

Sociale grondrechten geven de overheid de plicht om zich in te spannen bepaalde doelen te realiseren, maar in het verlengde daarvan is ook bescherming van burgers noodzakelijk tegen de overheidsmacht. De staat moet weten hoe ze zich ten opzichte van de burger moet gedragen. Het is allereerst aan het parlement om dit uit te werken in wet- en regelgeving. En dan moet de overheid vervolgens de rechter uitnodigen door te zeggen: Dit zijn regels waar u ons aan mag houden. Daarom zou het goed zijn als er een constitutioneel hof komt dat ook mag toetsen aan sociale grondrechten.’’