Het verhogen van de weerbaarheid is voor Van Weel geen onbekend beleidsterrein. Van 2020 tot 2023 hield de bewindspersoon zich als topfunctionaris binnen de NAVO bezig met ‘opkomende veiligheidsuitdagingen’. „Vanuit die ervaring bij de NAVO weet ik dat een samenleving die veerkrachtig en weerbaar genoeg is, vijandelijke staten afschrikt.”

Eind 2024 stuurde de bewindspersoon samen met minister Ruben Brekelmans (Defensie) de weerbaarheidsopgave voor Nederland naar de Kamer. De ministers kozen voor een alarmerende toon: „Voor het eerst in lange tijd is het reëel dat Nederland via de collectieve verdedigingsclausule in het NAVO-verdrag direct betrokken raakt bij een grootschalig gewapend conflict”.

Nog voor de zomer moeten er daarom concrete plannen liggen om de weerbaarheid te verhogen. „We inventariseren op dit moment concreet wat nodig is op het gebied van transport, volksgezondheid, voedselzekerheid en het lokale bestuur”, legt Van Weel uit op zijn werkkamer. „Een andere vraag is: hoe kunnen we ervoor zorgen dat vitale processen, zoals de internet- en energievoorziening, voldoende zijn beschermd en dat onze bevolking weerbaar genoeg is? Allemaal zaken waar we met elkaar over na moeten gaan denken.”

Is Nederland nu helemaal niet weerbaar tegen bijvoorbeeld een oorlog of grootschalige cyberaanval?

„Het beeld is gemengd. Enerzijds zijn er de afgelopen jaren, zowel nationaal als in EU-verband, grote stappen gezet op het terrein van cyberveiligheid. Anderzijds zijn er nog wel talloze kwetsbaarheden. Een concreet voorbeeld: onderzeese kabels en pijpleidingen. Bij de aanleg daarvan is rekening gehouden met allerlei risico’s –aardbevingen, corrosie, slecht onderhoud– maar nauwelijks met sabotage. Zo zijn kabels en leidingen die bijvoorbeeld op een vaarroute liggen minder goed beschermd vanuit de gedachte: je gaat niet picknicken op de snelweg. Oftewel, daar gooit niemand zijn anker uit. Inmiddels weten we wel beter.  Ook denk ik aan onze voedselvoorziening. Veel veevoer komt uit Brazilië en China. Hoe houden we de veestapel op peil als die aanvoerlijnen plotseling wegvallen? Aan dat soort vragen moeten we meer aandacht besteden.”

Kennelijk is er in de achterliggende decennia te weinig aandacht uitgegaan naar die kwetsbaarheden. Hoe verklaart u dat?

„Na de Koude Oorlog leefde sterk het idee dat een oorlog of grootschalig conflict in Europa niet meer zou voorkomen. Vanuit die gedachte is bijvoorbeeld vanaf de jaren 90 de capaciteit van de krijgsmacht flink teruggeschroefd. Het leger werd voornamelijk ingericht om deel te nemen aan vredesoperaties in het buitenland. ”

De trans-Atlantische verhoudingen zijn er na het aantreden van president Donald Trump niet beter op geworden. Moet de weerbaarheidsopgave worden uitgebreid?

„Nee. Onze trans-Atlantische relaties hebben geen invloed op de weerbaarheidsopgave. Vooralsnog zijn we lid van de NAVO. Dat betekent dat we met artikel-5-scenario's rekening moeten houden. Nederland heeft daarin een belangrijke rol, al was het maar vanwege de ontvangst en de doorgang van troepen. Daar houden we dan ook rekening mee. ”

Vorig jaar wees de Adviesraad Internationale Vraagstukken (AIV) erop dat Nederland een voorbeeld zou kunnen nemen aan landen als Zweden en Finland als het gaat om civiele weerbaarheid. Wat kunnen we precies van die landen leren?

„In die landen zie je veel meer dan bij ons dat er maatschappijbreed wordt nagedacht over wat te doen bij een conflict. Ook het bedrijfsleven speelt daar een belangrijke rol in. In Finland kunnen bijvoorbeeld zo’n 900.000 reservisten worden opgeroepen op het moment dat zich een oorlog voordoet. Finse bedrijven denken daarom nu al na over de vraag: wat betekent het voor mijn productieproces als ik ineens 30 procent van mijn medewerkers moet afstaan aan de krijgsmacht? Ook heeft de Finse overheid contractuele afspraken lopen met verschillende bedrijven over hun rol en productgaranties in een oorlogssituatie.

Een ander voorbeeld. De Zweden krijgen elk jaar een brochure thuis met daarin een concreet handelingsperspectief voor als er een conflict uitbreekt. Een van de eerste zinnen in die brochure luidt: Uw overheid zal nooit capituleren. Dat klinkt misschien wat triviaal, toch is het belangrijk die duidelijkheid vooraf wel te bieden. Het kan namelijk voorkomen dat mensen tijdens een oorlog denken: misschien zijn we inderdaad de enigen die nog weerstand bieden.

In Oekraïne zag je net na de Russische invasie in 2022 allerlei deepfakes van president Zelensky oppoppen waarin hij zijn landgenoten opriep om de wapens neer te leggen. Het tegengaan van desinformatie en het creëren van sterke overheidscommunicatie zijn dan ook hele belangrijke speerpunten in onze weerbaarheidsopgave.”

In Zweden kan iedereen van 16 tot 70 jaar oud bij een grootschalig conflict worden ingezet voor zowel civiele als militaire taken. U schrijft in uw brief dat u deze ervaring meeneemt. Is dit een serieuze optie voor het kabinet?

„Wat ik interessant vind om te verkennen, is wat de burgerbevolking kan bijdragen. Dat zal met name via gemeenten gaan, maar zo’n initiatief als in Zweden zou wellicht ook van nut kunnen zijn. Ik denk dat veel mensen het zelf ook prettig zouden vinden om te weten wat ze in geval van nood kunnen doen. We denken daarom ook na over een landelijk platform of netwerk om hulpverlening, burgers, bedrijven en organisaties met elkaar te verbinden ter voorbereiding op crisisscenario’s.”

Onder Nederlanders wordt de urgentie om voorzorgsmaatregelen te treffen duidelijk minder gevoeld dan in Zweden en Finland. Uit recente cijfers van de NCTV blijkt dat 70 procent van de inwoners nog geen gehoor geeft aan de oproep van de overheid om 72 uur zelfvoorzienend te kunnen zijn. Wat zegt dat u?

„Dat aantal moet echt omhoog. Wel wil ik hebben opgemerkt dat uit diezelfde cijfers ook blijkt dat de groep die actie onderneemt, steeds groter wordt. Dat stemt mij optimistisch.

Tegen de mensen die nog niets hebben gedaan zou ik willen zeggen: Doe het wel. Neem zo’n noodpakket in huis. Het kost niet veel geld, maar het rendement is enorm op het moment dat je het nodig hebt. Je wilt als de nood echt aan de man is ook niet zijn aangewezen op het noodpakket van de buren. Bovendien loont zoiets niet alleen in oorlogstijd, maar ook tijdens grote stroomstoringen of overstromingen. Daar komt bij dat een zelfredzame bevolking ook de overheid helpt, die heeft dan bij een crisis de handen vrij. Het is win-win.”

Heeft u zelf al actie ondernomen?

„Ik zou mezelf natuurlijk niet in de spiegel kunnen aankijken als dat niet zo zou zijn, dus ja, dat noodpakket ligt thuis. Er zit bijvoorbeeld een radio op batterijen in. Ook heb ik vier sixpacks water liggen. En als de elektriciteit uitvalt, kan ik altijd verder koken op mijn gasbarbecue. Die 72 uur kom ik echt wel door.”

U inventariseert op dit moment nog wat nodig is om de weerbaarheid onder de burgerbevolking te verhogen. Ziet u daarin ook een speciale rol voor kerken?

„Ik laat de invulling het liefst aan kerken zelf over, die hebben immers veel beter zicht op wat zij kunnen bijdragen. We zijn wel in overleg met kerken over de rol die zij mogelijkerwijs kunnen spelen. In onze individualistische samenleving kan het nog wel eens ontbreken aan gemeenschapszin. Ik zie daar een kans voor kerken.”

U was adjunct-secretaris-generaal van de NAVO toen Rusland Oekraïne in 2022 binnenviel. Wat heeft u in die tijd geleerd over maatschappelijke weerbaarheid en het belang daarvan?

„Oekraïne heeft de tijd tussen de annexatie van de Krim in 2014 en de Russische inval in 2022 heel efficiënt gebruikt om de weerbaarheid te verhogen, bijvoorbeeld op het gebied van energie. In 2021 was ik in Odessa voor een zogenoemde tabletop-oefening waarbij op papier bepaalde scenario’s worden nagebootst, denk aan het uitvallen van een energiecentrale. Samen met elektriciteitsbedrijven, verschillende departementen en lokale overheden dachten we na over de vraag hoe op de juiste manier kan worden omgegaan met zo’n situatie. Dat heeft uiteindelijk geleid tot aanpassingen in wet- en regelgeving en duidelijke procedures voor als er calamiteiten zijn.

Oekraïne is op dit punt echt een gidsland. Het eerlijke verhaal is wel dat we echt nog wel even bezig zijn om dat niveau te bereiken.”