Nochtans, desniettegenstaande: de tautologie in het avondmaalsformulier
Het formulier om het Heilig Avondmaal te houden is inhoudelijk van buitengewone schoonheid, helderheid en rijkdom. In taalkundig opzicht is het ook mooi – denk alleen maar aan de veelgeciteerde zinsnede ”Ik voor u, daar gij anders de eeuwige dood had moeten sterven”. Mooi ja, maar niet eenvoudig. Het formulier bevat heel lange zinnen en complexe zinsconstructies, lijvige opsommingen en moeilijke woorden (en er staan verschillende keren woorden tussen haakjes).
Bij het lezen en overdenken van het avondmaalsformulier trekken drie woorden af en toe mijn bijzondere aandacht. Ze staan achter elkaar, midden in een lange zin: nochtans, desniettegenstaande, overmits. En steeds denk ik: wat betekent dit woordgroepje precies? Waarom heeft de Duitse predikant Caspar Olevianus dit halverwege de 16e eeuw zo opgeschreven?
De genoemde woorden maken deel uit van een zin van 129 woorden. Het eerste deel luidt: „Daarom, al is het dat wij nog vele gebreken en ellendigheid in ons bevinden”, en dan volgt een concretisering van die gebreken en ellendigheid: geen volkomen geloof, gebrek aan ijver, boze lusten van het vlees. Die concretisering eindigt met een puntkomma, en dan staat er: „nochtans, desniettegenstaande, overmits ons (…) zulke gebreken van harte leed zijn (…); zo zullen wij gewis en zeker zijn dat geen zonde noch zwakheid (…) ons kan hinderen dat ons God niet in genade zou aannemen, en alzo dezer hemelse spijze en drank waardig en deelachtig maken”.
”Nochtans” is volgens het Woordenboek der Nederlandse Taal „een reeds in het Oudgermaans voorkomende verbinding van de woorden die thans in het Nederlands bekend zijn als ”nog” en ”dan”, en eigenlijk betekenende ”dan nog””. De huidige betekenis is: echter, evenwel, maar.
”Desniettegenstaande” betekent volgens de Dikke Van Dale: niettegenstaande het gezegde, in weerwil daarvan. Iets simpeler gezegd: ondanks wat er hiervoor gezegd is. En in jip-en-janneketaal: toch, echter, maar.
”Overmits” is een ouderwets synoniem van ”aangezien” of ”omdat”.
De frase ”nochtans, desniettegenstaande, overmits” zou je dus kunnen vertalen met: toch, evenwel, aangezien… De eerste twee woorden betekenen praktisch hetzelfde. Vermoedelijk koos Olevianus voor die dubbeling om extra te benadrukken dat de „gebreken en ellendigheid” van een gelovige nooit ofte nimmer een aanleiding mogen zijn om te twijfelen aan Gods genade. Het is dus een tautologie, een stijlvorm waarbij iets dubbelop wordt gezegd om er extra de nadruk op te leggen. Dat zal vast en zeker de bedoeling van Olevianus zijn geweest.
Redacteur Chris Klaasse bespreekt een taalkwestie. Reageren? chris@rd.nl
