Nobelprijswinnaar acht het mogelijk dat onderzoekers middeltje tegen veroudering vinden
Wereldwijd zoeken wetenschappers naarstig naar medicijnen die het verouderingsproces vertragen of zelfs stopzetten. Nobelprijswinnaar Venki Ramakrishnan sluit niet uit dat ze ooit de heilige graal vinden: „Er is geen natuurwet die voorschrijft dat we met een bepaalde snelheid moeten verouderen.”
Zeker 300.000 studies naar veroudering zagen de afgelopen tien jaar het licht. Hoewel deze explosie aan onderzoek nieuwe inzichten heeft opgeleverd, ziet Venki Ramakrishnan de enorme hype die ermee gepaard gaat met lede ogen aan. Volgens hem heeft die rage geleid tot „allerlei dubieuze middeltjes die nauwelijks worden gestaafd door feitelijke wetenschappelijke bevindingen. Ze blijven echter gretig aftrek vinden, omdat ze inspelen op onze zeer begrijpelijke angst om oud en invalide te worden en uiteindelijk te sterven.”
Dat schrijft de Nobelprijswinnaar in ”Waarom we sterven. De wetenschap van veroudering en de zoektocht naar onsterfelijkheid”. Het boek verscheen eind vorig jaar bij uitgeverij Nieuwezijds.
Via een videoverbinding licht Ramakrishnan vanuit zijn woonplaats Cambridge toe waarom hij het boek heeft geschreven. „Het onderzoeksveld heeft zich sterk ontwikkeld. We weten nu veel beter dan voorheen hoe mensen gezond ouder kunnen worden. Waarschijnlijk is een gezonde leefstijl ook nodig om een hoge leeftijd te kunnen bereiken.”
Om nog een andere reden heeft hij het boek geschreven. „Ik waarschuw erin voor charlatans, die met dubieuze claims een slaatje proberen te slaan uit de angst van ouderen voor de dood.”
Zo stelt ene Aubrey de Grey dat de eerste mensen die duizend jaar oud zullen worden al zijn geboren. Hij denkt dat we aan de dood kunnen ontsnappen als we de levensverwachting sneller kunnen verbeteren dan we ouder worden. De Grey, die er volgens Ramakrishnan uitziet als een „stereotiepe excentriekeling uit de Britse upper class”, noemt dit de „ontsnappingssnelheid”.
Een andere „extreme optimist” is prof. David Sinclair, bioloog aan Harvard University. Hij voorspelt dat het in de toekomst heel normaal zal zijn om bij een huisarts een middeltje te halen dat ons tien jaar jonger maakt. Ook is er volgens hem geen reden waarom we geen 200 zouden kunnen worden.
In november overleed uw vader, een beroemde biochemicus in India. Hij werd bijna 99. Wat was het geheim achter zijn hoge leeftijd?
„Hij at matig, had geen overgewicht en bewoog veel. Op zijn 95e maakte hij nog lange wandelingen. Hij liep rustig 10 tot 15 kilometer per dag. Hoewel hij allerlei medische problemen had, leefde hij tot het laatst toe zelfstandig. Enkele dagen voor zijn sterven bereidde hij nog een uitgebreide Indiase maaltijd.
Mijn vader had altijd een doel voor ogen. Hij ging op zijn zestigste met pensioen, maar deed daarna nog van alles. Dat hield hem op de been. Misschien verklaart dat voor een deel hoe hij zo oud kon worden. Er is veel wetenschappelijk bewijs dat het gevoel nuttig te zijn de kans op vroegtijdig overlijden vermindert.”
U bent zelf 72. Groeit uw interesse in deze thematiek nu uw jaren beginnen te klimmen?
„Niet zozeer. Voor mij zal het onderzoek toch te laat bruikbare behandelingen opleveren. Ook maak ik mij niet al te grote zorgen over mijn levenseinde. Weet je, we leven allemaal alsof we onsterfelijk zijn. We redeneren niet zo van: o, ik ga een keer sterven, dus ik kan beter dit of dat doen. Mogelijk is dat zo geëvolueerd zodat we beter met het leven kunnen omgaan. Als we ons wel veel zorgen zouden maken over de dood, wordt het lastig om van het leven te genieten, toch?”
Ramakrishnan gelooft, net als zijn meeste vakgenoten, in de evolutietheorie. Dat is ook te merken in zijn boek. De kernvraag die hij daarin aan de orde stelt –waarom we sterven– beantwoordt hij vanuit dat wereldbeeld.
„Ik denk dat de reden dat we sterven ten diepste is omdat evolutie zich niet bekommert over hoelang we leven”, zegt hij. „Evolutie gaat over hoe we onze genen kunnen doorgeven. Voor kleine dieren is het bijvoorbeeld niet zo noodzakelijk dat hun lichaam oud kan worden, omdat ze toch wel doodgaan door de honger of door een roofdier. Het is daarom belangrijker dat ze snel groeien en zich vlug voortplanten.”
Waarom is er zo veel belangstelling voor onderzoek naar veroudering?
„Samenlevingen worden steeds ouder. Daarom investeren overheden veel geld in onderzoek naar hoe we de gezondheid van de vergrijzende bevolking kunnen verbeteren.
Daarnaast steken tal van bedrijven privaat geld in onderzoek naar een lange levensduur. In totaal zijn er zo’n 700 start-ups, die samen vele tientallen miljarden dollars in onderzoek hebben gestoken.”
Wat zijn de belangrijkste inzichten die al dat onderzoek heeft opgeleverd?
„We hebben veel geleerd over de processen die resulteren in veroudering. Dat maakt het mogelijk om na te denken over hoe we die processen kunnen remmen. In een aantal gevallen heeft dat mooie resultaten opgeleverd. Sommige dieren gingen na de behandeling plotseling lijken op jongere dieren en sommige leefden ook langer.
Op dit moment zijn er nog geen goede studies bij de mens naar de veiligheid en werkzaamheid van dergelijke behandelingen. Zorgvuldig onderzoek is wel nodig. Veel mensen willen daar echter niet op wachten, omdat ze voelen dat ze ouder worden.”
Denkt u dat het in de toekomst mogelijk is om onsterfelijk te worden?
„Ik denk niet in de nabije toekomst. Veroudering is multifactorieel. Er zijn veel verschillende oorzaken van veroudering, hoewel ze aan elkaar gerelateerd zijn.
Desondanks is er geen natuurwet die voorschrijft dat we met een bepaalde snelheid moeten verouderen. Dus als we in staat zijn om kunstmatig in te grijpen in verouderingsprocessen, is het wellicht mogelijk om de levensverwachting aanzienlijk te verlengen. Maar dat zal niet eenvoudig zijn en nog vele jaren van onderzoek vergen.”
Hoe zou u het verouderingsproces omschrijven?
„Veroudering is een opstapeling van schade en veranderingen in ons lijf. Dat gebeurt van moleculair niveau ‒denk aan schade aan het DNA‒ tot op het niveau van cellen. Schade veroorzaakt onomkeerbaar verlies van functie. Als dat het punt bereikt waarop een kritisch systeem faalt, zoals het hart of de hersenen, leidt dat tot de dood.”
De een lijkt veel sneller ouder te worden dan de ander. Kun je dat ook meten in bijvoorbeeld iemands bloed?
„Ja. Daarvoor kun je naar verschillende kenmerken kijken. Zoals veranderingen in je DNA, het zogeheten DNA-methyleringspatroon. Je kunt ook kijken naar suikergroepen die aan eiwitten zijn toegevoegd. Dat heet glycosylering. Dit patroon verandert naarmate we ouder worden. Deze kenmerken zeggen meer iets over je levensverwachting dan het aantal jaren sinds je geboorte.”
Veel studies richten zich op de zogeheten telomeren, de uiteinden van chromosomen. Denkt u dat het mogelijk is het verouderingsproces te stoppen door telomeren te verlengen?
„Er zijn mensen die dat denken, sommigen zijn daarom zelfs een bedrijf begonnen. Er zitten nog wel een paar mitsen en maren aan dat idee. Zo hebben sommige diersoorten, zoals muizen, zeer lange telomeren, terwijl ze niet oud worden. Dit geeft aan dat het verband tussen telomeerlengte en levensverwachting nog onduidelijk is.”
Andere studies focussen op zogeheten oxidatieve stress, waarbij schadelijke vrije moleculen het lichaam overspoelen. Betekent dit dat het zinvol is om veel antioxidanten te eten?
„Dat was de theorie. Onze cellen, en in het bijzonder de mitochondriën (energiefabriekjes in de cel, MC), produceren zuurstofmoleculen die heel reactief zijn en schade veroorzaken. Als je deze moleculen met antioxidanten onschadelijk zou maken, zou dat de schade beperken. Er zijn ook experimenten bij dieren geweest die suggereren dat dit zo werkt.
Maar als je muizen antioxidanten voert, in de vorm van bijvoorbeeld bessen of vitamine C-poeder, verlengt dat hun levensverwachting niet. Ook verbetert hun gezondheid niet.”
In 2009 ontving Ramakrishnan de Nobelprijs voor Scheikunde voor het ontrafelen van de structuur en functie van ribosomen, de organellen in lichaamscellen die betrokken zijn bij de aanmaak van eiwitten.
Wat is het verband tussen ribosomen en veroudering?
„Er is geen direct verband, maar het punt is dat ribosomen zijn betrokken bij het maken van eiwitten op basis van informatie in onze genen. Dat is een zeer gecontroleerd en nauwkeurig georkestreerd proces, want je wilt precies de juiste hoeveelheid eiwit op exacte het juiste moment hebben.
Tijdens het ouder worden raakt de controle op dat proces in verval en krijg je iets wat je een dissonant orkest zou kunnen noemen. Het gevolg is dat het lichaam van het ene eiwit te veel maakt en van het andere te weinig. Ook kunnen verkeerd gevouwen eiwitten ontstaan.”
Wat zijn de beste dingen die je kunt doen als je jong wilt blijven?
„We worden allemaal ouder, ongeacht wat je doet. Maar er zijn een paar dingen die kunnen helpen.
Onderzoek bevestigt het idee dat een combinatie van een matig en gezond dieet, regelmatig bewegen en voldoende slaap gunstig is. Deze drie zaken versterken elkaar ook. Sporten helpt bijvoorbeeld om beter te slapen. En een combinatie van sporten en slapen helpt om een gezond dieet vol te houden.”
Helpt caloriebeperking om ouder te worden?
„Matig en gezond eten is goed, maar ik weet niet of het zinvol is om aan extreme caloriebeperking te doen. Dus dat je 1000 tot 1200 kilocalorieën per dag consumeert, net genoeg om te overleven. Dan voel je je constant hongerig en koud en verlies je veel libido. Dat zijn allemaal effecten die je waarschijnlijk niet wilt.”
In het boek werpt u de vraag op of het wel wenselijk is om naar het eeuwige leven op aarde te streven. Welke bezwaren hebt u?
„Als mensen heel oud zouden worden, zou de maatschappij stil komen te staan. Temeer omdat de vruchtbaarheidscijfers in Europa al zo laag zijn.”
„Ook zullen verschillen in de samenleving verder toenemen. Mensen worden over het algemeen welvarender en machtiger naarmate ze een hogere leeftijd bereiken.”
Het is volgens u een misvatting om te denken dat veroudering alleen lichamelijke gevolgen heeft.
„Dat klopt. Ook onze cognitieve vaardigheden gaan met de jaren achteruit. In feite begint die aftakeling al als we een jaar of twintig zijn. Natuurlijk doen we in de jaren daarna nog kennis en ervaring op. Dat compenseert de cognitieve achteruitgang. Maar vanaf een jaar of veertig begin je die afname echt te merken.”
Waarom we sterven. De wetenschap van veroudering en de zoektocht naar onsterfelijkheid, Venki Ramakrishnan; uitg. Nieuwezijds; 310 blz.; € 26,99.
