Maar te vaak wordt het begrip wereldorde nogal makkelijk gebruikt. Alsof het iets is wat een president eigenhandig om zeep helpt, of alsof hij op een achternamiddag een nieuwe wereldorde in elkaar knutselt alsof het een LEGO-pakket betreft.

Het is de moeite waard om hier wat historisch licht over te laten schijnen. Het begrip wereldorde wordt vooral sinds de 19e eeuw gebruikt, maar je zou kunnen zeggen dat het Romeinse Rijk al een bepaalde wereldorde in het leven riep. De pax Romana, de Romeinse vrede rond het begin van de jaartelling, is daar een goed voorbeeld van.

Het zou niet de laatste keer zijn dat de wereldorde vanuit Europa werd gedomineerd. Datzelfde gebeurde in de 19e eeuw, toen grote delen van de wereld door Europa werden gekoloniseerd. De wereldorde werd toen gekenmerkt door de dominantie van Europese waarden, vaak gebaseerd op de verlichting. In de praktijk betekende dat vooral: handel met en exploitatie van andere volken.

Wereldhegemonie

Na de Tweede Wereldoorlog was er een tijd waarin de wereldorde niet door één, maar door twee wereldmachten werd gedomineerd: de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. De Koude Oorlog was één langdurig gevecht voor en achter de schermen om de wereldhegemonie.

Dat gevecht werd uiteindelijk gewonnen door de Verenigde Staten. Vooral in de jaren 90 was er wereldwijd geen enkele uitdager van die unipolaire wereldorde. Amerika was overal en in zijn kielzog werden de liberale democratische waarden wereldwijd mainstream. De bekende Amerikaanse politicoloog Francis Fukuyama schreef er in 1992 een klassieker over: ”Het einde van de geschiedenis en de laatste mens”. Hij betoogde dat de westerse liberale waarden nooit meer overtroffen zouden kunnen worden. De liberale democratie zou universeel „de uiteindelijke vorm van menselijk bestuur” worden.

Deze liberale wereldorde wordt de laatste twintig jaar steeds vaker ”rules-based international order” genoemd, de op regels gebaseerde wereldorde. De gedachte daarachter is dat het in onze beschaafde wereld niet langer gaat om brute machtsuitoefening. Nee, we houden ons aan juridische en diplomatieke regels die we samen hebben afgesproken. En die regels gelden voor iedereen.

Of toch niet? Nee, natuurlijk niet. Zo’n onbaatzuchtige houding bestaat niet in werkelijkheid – helaas niet. De achterliggende jaren hebben dat overduidelijk gemaakt. Steeds vaker lieten de westerse landen, de Verenigde Staten voorop, zich leiden door puur eigenbelang. De mooie ”rules-based order” bleek in de praktijk vooral te gelden als het zo uitkwam voor de westerse belangen. En dat zagen ze in de rest van de wereld ook, vooral sinds de Gazaoorlog, waarover het Westen snoeiharde kritiek heeft gekregen vanwege de onvoorwaardelijke steun aan Israël.

En daarmee zijn we aangekomen bij vandaag. Nu Trump opnieuw aan de macht is, worden de al langer bestaande scheuren in het systeem van de op regels gebaseerde wereldorde opeens voor iedereen zichtbaar. Canada, Panama, Groenland: ze kunnen erover meepraten. Puur Amerikaans eigenbelang, gebaseerd op macht, heeft het overgenomen van die zo geroemde universele regels.

Brics-landen

Hoe nu verder? Als je het aan de meerderheid van ontwikkelingslanden vraagt, is het antwoord eenvoudig: het is afgelopen met die liberale wereldorde onder Amerikaanse leiding. In plaats daarvan gaat er een multipolaire wereldorde komen, met allerlei verschillende machtsblokken die óók voor hun eigen belang gaan, maar die hun wil niet aan de rest van de wereld opleggen.

Een voorbeeld daarvan zijn de Brics-landen, die de laatste jaren snel aan economische en politieke macht winnen. Hun voorgestelde wereldorde kenmerkt zich door pragmatisme en zeker niet door in steen gebeitelde mensenrechten.

Als je het aan de Verenigde Staten en Europa vraagt, hoor je heel andere antwoorden. Daar wordt de westerse hegemonie nog niet losgelaten. Maar is de liberale wereldorde überhaupt nog houdbaar, of heeft de rot zich vanbinnen en vanbuiten te ver doorgevreten?

Steeds meer politicologen twijfelen niet meer en stellen dat het hele systeem vervangen zal worden. Een belangrijke vertegenwoordiger van die school is de politicoloog John Mearsheimer, die constateert dat de liberale wereldorde aan het instorten is en dat grootmachten zoals de VS en China een klassieke machtsstrijd zullen gaan voeren. Het idee van een liberale wereldorde was volgens hem een naïeve illusie.

Anderen zijn optimistischer; zij denken dat de liberale wereldorde kan overleven. Maar ook die school erkent dat er dan op z’n minst grote aanpassingen moeten plaatsvinden. De unipolaire rol van de Verenigde Staten is sowieso uitgespeeld. Politicoloog Fareed Zakaria bijvoorbeeld erkent dat de wereldorde multipolair wordt, maar dat betekent volgens hem niet noodzakelijk chaos of een breuk met het liberale systeem. Volgens deze school blijft de liberale wereldorde aantrekkelijk omdat hij gebaseerd is op instituties met regels en wetten.

De vraag die overblijft is of de westerse leiders zelf nog wel in die regels en wetten geloven. Vooral de Verenigde Staten staan op een kruispunt: blijven ze de leider van de liberale orde, of gaan ze puur voor machtspolitiek? Onder Trump is het antwoord in elk geval duidelijk. De komende vier jaar wordt het machtspolitiek. En of de toch al zo wankele ”rules-based order” dat überhaupt kan overleven, dat is nog maar de vraag.

Journalist Jacob Hoekman speurt in de geschiedenis naar antwoorden op weerbarstige vragen bij het nieuws.