Als waarden het afleggen tegen harde machtspolitiek
Al sinds eind vorig jaar wilde ik een aflevering van deze rubriek wijden aan wat mijns inziens veel te weinig aandacht heeft gekregen: het einde van de Armeense enclave Nagorno-Karabach. In september werd die enclave onder de voet gelopen door het veel sterkere leger van Azerbeidzjan.
De ongeveer 120.000 christelijke Armeniërs zochten in paniek via een smalle bergpas een veilig heenkomen in Armenië, vrezend dat ze allemaal zouden worden afgeslacht. Dat laatste gebeurde gelukkig niet, in tegenstelling tot eerdere Armeense genocides. Maar het resultaat is hetzelfde: Nagorno-Karabach als Armeense enclave heeft sinds 1 januari officieel opgehouden te bestaan. Na bijna 2000 jaar is de christelijke aanwezigheid in dit oeroude bergland tot een einde gekomen. Daarom spreken sommigen ook wel van de „eerste geslaagde etnische zuivering van de 21e eeuw.”
Rules based order
Dat ik er in deze rubriek nog niet eerder over had geschreven, kwam omdat het nieuws uit Armenië nog geen maand later volledig werd ondergesneeuwd door de oorlog die uitbrak in Israël. Die was van een heel andere orde. Armenië is geen Israël, alleen al niet vanwege de eschatologische en profetische connotaties die bij Israël horen. Maar toch. Zijn hier, vanuit een internationaal gezichtspunt, wellicht parallellen te trekken?
Om die vraag te kunnen beantwoorden, is het van belang om eerst te begrijpen hoe de huidige internationale orde werkt – of niet werkt. Die kijkt niet naar profetieën, maar naar regels en wetten. Althans, dat is het idee. Sinds de Tweede Wereldoorlog wordt wel gesproken over een liberale internationale orde, onder leiding van de Verenigde Staten. Die orde is ”rules based”, gebaseerd op onderlinge afspraken over bijvoorbeeld de autonomie van landen en op internationale waarden die nageleefd moeten worden, zoals de mensenrechten.
Toen Rusland in 2022 Oekraïne binnenviel, was het op basis van de liberale internationale orde geen vraag wie er fout zat. Dat was Rusland, die de autonomie van Oekraïne schond en daarmee de internationale waarden aan zijn laars lapte. Wat volgde, was een oneindige bevoorrading van Oekraïne met westerse wapens om Rusland het hoofd te kunnen bieden – tot vandaag de dag. Die westerse wapens vertellen stuk voor stuk aan Rusland: van onze ”rules based order” blijf je af. Maar ieder wapen dat door Rusland wordt ingezet, zegt in feite: wij doen niet meer mee met die halfbakken orde van jullie.
Niet alleen in Oekraïne, ook tussen Armenië en Azerbeidzjan speelt hetzelfde thema. Ook daar bleek de liberale orde geen antwoorden te kunnen bieden. Dat kon ook niet. De op regels gebaseerde orde had altijd gezegd: binnen zijn grenzen kan een staat zelfstandig doen en laten wat hij wil. Omdat Nagorno-Karabach officieel onderdeel is van Azerbeidzjan, was het dus lastig om het land daar nu plots op aan te spreken.
Natuurlijk had dat wel degelijk gekund, want behalve die statelijke autonomie zijn er ook nog de internationale waarden. Dat die geschonden werden in Nagorno-Karabach, dat was wel duidelijk. Toch leverde ook dat niets op. De EU, die graag bekendstaat als gemeenschap van waarden, tekende weliswaar protest aan, maar verbond er geen consequenties aan.
Je hoeft geen groot ziener te zijn om een relatie te vermoeden met het omvangrijke gascontract dat de EU kort daarvoor met de regering van Azerbeidzjan had gesloten. Waarden zijn leuk en aardig, maar Nagorno-Karabach had weinig te bieden en uiteindelijk gingen harde belangen toch voor. Machtspolitiek nam het over van de idealen, en niet voor het eerst. De zo geroemde internationale orde liet het opnieuw afweten.
Schuld
En hoe zit het met Israël? Dat land is een verklaarde bondgenoot van Azerbeidzjan. Israël steunde de regering van Bakoe in de aanloop naar het drama in Nagorno-Karabach met grote hoeveelheden wapens. In Israël zelf zorgde dat voor ongemakkelijke vragen. „Israël heeft diepgaande vragen te stellen over de schuld voor gebeurtenissen uit het verleden en de toekomst”, schreef de Israëlische politiek analiste Dahlia Scheindlin over Nagorno-Karabach, een week voor de aanval van Hamas op 7 oktober in de krant Ha’aretz.
Hoe Azerbeidzjan, met Israëlische steun, Nagorno-Karabach onder de voet heeft gelopen is voor haar een „voorbeeld van het oplossen van conflicten door middel van verpletterende kracht, waarbij de mislukkingen van een naoorlogse, op regels gebaseerde orde aan het licht komen die velen toch al als een farce beschouwen”.
De kwestie die ze aanroert werd door de Israëlische invasie van Gaza de week daarop nog veel urgenter. Tal van analisten merken op dat Gaza een nieuw voorbeeld is van hoe wankel de liberale wereldorde in feite is. Die kritiek komt voor een deel uit voorspelbare hoek, zoals van de Turkse oud-president Gül en van de Jordaanse koning Abdullah, maar ook van experts uit zowel de linker- als de rechterhoek van het politieke spectrum. Hun bezwaar: de veronderstelde liberale orde dient vooral nog om westerse belangen te verdedigen, ten goede of ten kwade. Met universele waarden heeft het niet zo veel meer van doen.
Let wel: het gaat hier niet om de vraag of Israël het recht heeft zich te verdedigen of Hamas aan te pakken. Dat ontkennen ook Israëlische critici van de regering niet. Het gaat ook niet om de vraag of Israël al dan niet een speciale plek inneemt voor veel Joden en christenen. Het gaat wél om de vraag of een internationale orde waarin de grove uitoefening van macht steeds meer de rol overneemt van gezamenlijk gedragen waarden, niet aan fundamentele herziening toe is. Dat is een vraag die niet morgen beantwoord kan worden, maar wel eentje die de komende jaren ongetwijfeld steeds terug zal komen.
Journalist Jacob Hoekman speurt in de geschiedenis naar antwoorden op weerbarstige vragen bij het nieuws
