De geopolitieke ontwikkelingen volgen elkaar in razendsnel tempo op. Rusland, China, Iran en Noord-Korea kruipen steeds inniger naar elkaar toe, terwijl de hechte, warme trans-Atlantische band tussen de Verenigde Staten en Europa zich rap naar het vriespunt beweegt.

Europa heeft het nakijken bij de onderhandelingen over een beëindiging van de oorlog in Oekraïne. President Volodymyr Zelensky is eveneens niet uitgenodigd, ook al krijgen Oekraïne en Europa mogelijk nog ergens een rol in de besprekingen. De Amerikaanse president Donald Trump en zijn Russische collega Vladimir Poetin schuiven samen aan de onderhandelingstafel.

Komt de huidige wereldorde deze klappen te boven? Drie deskundigen laten hun licht schijnen over zes stellingen: Hidde Bouwmeester, historicus en geopolitiek analist, prof. Frans Osinga, hoogleraar Oorlogsstudies en commodore b.d. van de Koninklijke Luchtmacht, en prof. Henk Overbeek, oud-SP-senator en emeritus hoogleraar internationale betrekkingen.

Wereldwijd ontstaat een nieuwe wereldorde, met een herindeling in machtsblokken.

Bouwmeester: „Klopt. Na de Tweede Wereldoorlog is er een wereldorde ontstaan, gebaseerd op de kracht en de waarden van de Amerikanen. Daarbij zijn internationale organisaties als de Verenigde Naties ontstaan. Deze wereldorde heeft een enorme klap gekregen door de inval van Poetin in Oekraïne. De tweede klap komt van Trump met zijn aanspraken op Groenland en Canada, hoewel we na de Tweede Wereldoorlog juist hadden afgesproken landsgrenzen niet meer te overschrijden. Maar ook hoe Trump Zelensky een dictator noemt en Poetins claims op Oekraïne legitimeert.”

Overbeek: „De wereld is inderdaad nogal in beweging. Geopolitieke machtsverhoudingen veranderen. We zien in de VS al langer een verschuiving van de aandacht van het Atlantisch gebied naar Azië, waarbij de NAVO zijn langste tijd heeft gehad als belangrijkste militaire alliantie.

De VS richten hun blik sinds de komst van president Barack Obama op China, omdat dit de enige mogendheid is die de VS van de troon kan stoten. Trump probeert inderdaad Rusland los te weken van China. Westerse sancties drijven Rusland, Noord-Korea en Iran in elkaars armen en keren zich nu als een boemerang tegen het Westen.

Amerikaans isolationisme is niet nieuw, Trump is daar een extreme variant van. Bruter en offensiever. Het is moeilijk te voorspellen hoe machtsblokken zich ontwikkelen. Brics, een bont, informeel verband van negen landen, die economisch en politiek samenwerken, wordt bijvoorbeeld steeds belangrijker. Hieraan nemen deel Brazilië, Rusland, India, China, Zuid-Afrika, Iran, Egypte, Ethiopië, de Verenigde Arabische Emiraten en Indonesië.”

De wereld is nog nooit zo onveilig geweest.

Bouwmeester: „De wereld is nog nooit zo onveilig geweest sinds de Tweede Wereldoorlog, of liever sinds de Koreaanse oorlog. De Cubacrisis van 1962 was erg gevaarlijk, maar dat was één moment in de geschiedenis. De huidige ontwikkeling is permanent. De kans op een grote Europese oorlog met Rusland is de afgelopen dagen erg veel groter geworden.”

Osinga: „Als het aan Trump en Poetin ligt, maar ook aan de Chinese president Xi, wordt de huidige wereldorde gesloopt. Trump is een imperialistische president die alles bekijkt door zijn economische, egocentrische bril. Europa dreigt daarbij ingeklemd te raken tussen China, de VS en Rusland. Europa kan niet langer samen optrekken met de VS bij de handhaving van de internationale rechtsorde. Europa staat er alleen voor. Ook omdat Trump de defensie-uitgaven met ruim 40 procent wil verlagen. Dat betekent een enorme uitholling van de Amerikaanse militaire machtspositie.

Trump breekt met zijn afbraak van instituties en rechtsorde de fundamenten van de democratie af, waardoor de VS afdrijven naar een autocratie. In zijn eerste periode lukte dat Trump niet. Nu wel. De vraag is daarbij of de NAVO nog kan voortbestaan als geloofwaardige militaire organisatie. De alliantie is gebaseerd op vertrouwen en betrokkenheid op internationale waarden. Onder Trump is dat vertrouwen volstrekt weg.

De huidige wereldorde komt deze klappen niet meer te boven. De oude wereldorde komt daarom ook niet meer terug. Er zijn meer krachten die de ordening bedreigen dan die haar verdedigen. Het is te vroeg om te zeggen welke gevolgen dat heeft voor de machtsbalans in de wereld. Rusland, China, Noord-Korea en Iran vormen een nieuw machtsblok. De VS zijn echter bezig Rusland daaruit te trekken. De Amerikanen richten zich vooral op China, waarbij ze Europa misschien niet verraden, maar wel aan de kant zetten.”

Overbeek: „Ik ben er niet van overtuigd dat Poetin zo verschrikkelijk agressief is. Dat is een frame. Ik ga daar niet in mee, ik kijk daar doorheen. Speeches van Poetin over een groot Russisch rijk zijn romantische verhalen. Ik zie nergens een serieuze poging van Poetin tot uitbreiding van zijn territorium.

Georgië in 2008? Vergeet niet dat Georgië Rusland aanviel. De Krim in 2014? De Krim is sinds de 18^e eeuw altijd Russisch geweest en in 1991 heeft zo’n 94 procent van de bevolking gekozen vóór aansluiting bij Rusland. Bovendien heeft Rusland de Krim bezet als reactie op de machtsovername in Kyiv. De Russische inval in Oekraïne van 2022? Dat is een schending van internationale regels, maar daar gaat wel een lange geschiedenis aan vooraf. Rusland schiet soms Russische minderheden in buurlanden te hulp. Logisch. Het belang van de minderheden weegt volgens het VN-handvest net zo zwaar als internationale grenzen.

Of ik hiermee het narratief van het Kremlin verkondig? Dat zegt men soms. Maar het is toch niet ondenkbaar dat sommige dingen uit het Kremlin waar zijn? De waarheid komt niet per definitie uit Washington.”

Osinga: „Wat een ontzettende onzin! Een bizarre, gevaarlijke manier van denken, vanuit het narratief van Rusland. Hierbij zijn de Russische belangen belangrijker dan de soevereine grenzen. Een immoreel standpunt.

Oekraïne is in 1991 onafhankelijk geworden waarbij Rusland veiligheidsgaranties heeft afgegeven. In 2008 vond Poetin het prima dat landen toetraden tot de NAVO.

Poetin wil nu voormalige Sovjetlanden weer onder zijn vleugels brengen. Russische minderheden daar willen echter helemaal niet terug onder het juk van Rusland.

Is de onveiligheid nog nooit zo groot geweest? Nooit is een groot woord. In ieder geval wel sinds 1990. De val van de muur was de grootste geopolitieke schok die het einde van de politieke rivaliteit met de Sovjet-Unie inluidde.”

Trump en Poetin slopen de internationale rechtsorde en diplomatie onherstelbaar.

Bouwmeester: „Internationale regels en afspraken zijn onder Trump en Poetin inderdaad een papieren tijger geworden. Elke afspraak kan zomaar worden geschonden. Poetin kan vandaag een vredesakkoord sluiten, maar morgen weer aanvallen. Als afspraken niet langer te handhaven zijn, dan gaat het recht van de sterkste gelden. Dan krijgen we te maken met bruut geweld.

Trump moet snel tot de orde worden geroepen. Poetin ook. Liefst allebei. Het is alle hens aan dek. Trump en Poetin zagen enorm aan de stoelpoten van de wereldorde. Ik vrees dat dat inderdaad niet meer te herstellen is.”

Osinga: „Of het onherstelbaar is, weet ik niet. Dat Trump langdurige schade toebrengt, is evident. Hij voert grote ontslagrondes door, ook in het leger. Daarmee gaat enorm veel expertise verloren. Het is uiterst schrijnend hoe snel instituties en de rechtsorde worden afgebroken. Dat is heel moeilijk weer op te bouwen. Er zit veel kapitaal in organisaties en verdragen waaraan wij onze vrijheid en welvaart te danken hebben.”

Overbeek: „Trump zet alle verhoudingen op scherp, met zijn aanpak van internationale instellingen en Groenland en Canada. Naakte machtspolitiek. In de VS vindt een staatsgreep plaats. Instituties worden afgebroken, geïntimideerd om de persoonlijke grillen van Trump en Elon Musk. Verder mengt vice-president J.D. Vance zich openlijk in de binnenlandse politiek van bondgenoten, Duitsland bijvoorbeeld.

Amerikanen zijn altijd sceptisch geweest over internationale instellingen. De VN en het Internationaal Gerechtshof zijn voor hen van ondergeschikt belang. Trump is nu bezig die internationale ordening onderuit te halen. Voor de VN is dat ernstig; alle landen werken daarin internationaal samen.

Dat de NAVO in de vergetelheid raakt is niet ernstig. Dat had na de Koude Oorlog al moeten gebeuren. Europa moet een veiligheidsstructuur tot stand brengen waar Rusland deel van uitmaakt. Via de OVSE, de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa. Rusland ligt namelijk in Europa. Zonder Moskou geen structurele vrede.”

Osinga: „Dat de NAVO afbrokkelt, is onvoorstelbaar ernstig. De alliantie is de hoeksteen van het Nederlandse en Europese veiligheidsbeleid. Nederland staat er daardoor niet alleen voor. Door de militaire samenwerking kunnen lidstaten snel en makkelijk collectief reageren op een conflict. Vijanden weten dat zij een krachtig politiek en militair bondgenootschap tegenover zich hebben. Die zekerheid staat nu op het spel.

Samenwerken in de OVSE met Rusland is ondenkbaar zolang Poetin een onbetrouwbare partner is. Poetin wil voormalige Sovjetstaten weer inlijven, de NAVO opblazen en de EU opblazen, desnoods door nucleaire dreiging. De OVSE is volledig lamgeslagen door de Russische opstelling.”

Trump verraadt Oekraïne voor een snelle deal met Rusland om de Nobelprijs voor de vrede te krijgen.

Osinga: „Trump is een autocraat, een narcist die graag in de belangstelling wil staan. Hij vond het verschrikkelijk dat Obama in 2009 de Nobelprijs kreeg. Trump wil graag de Nobelprijs, maar verraadt op hetzelfde moment Oekraïne. Hij weigert het land veiligheidsgaranties te geven voor vrede. Het gaat Trump niet om mensenrechten en de barbarij van Rusland. Trump heeft onvoldoende oog voor het feit dat Poetin een agressor en oorlogsmisdadiger is. Trump schildert Zelensky nota bene af als dader.”

Bouwmeester: „Bij Trump draait alles om fame, om roem. Trump wil graag de geschiedenis in als vredestichter in Oekraïne, in het Midden-Oosten, als degene die het kernwapenprogramma van Iran heeft vernietigd en een wig heeft geslagen tussen Rusland en China. De Nobelprijs past daar mooi bij.”

Overbeek: „Trump is inderdaad ijdel genoeg om de Nobelprijs te willen. En ik sluit niet uit dat het nog gaat gebeuren ook. De Amerikaanse buitenlandminister Henry Kissinger kreeg in 1973 onder president Nixon de Nobelprijs voor het beëindigen van de Vietnamoorlog, terwijl Amerika Vietnam en Laos compleet had platgebombardeerd.”

De VS zijn niet langer een betrouwbare bondgenoot van Europa. Europa moet zich daarom op eigen kracht verenigen.

Bouwmeester: „Klopt. Het is geen keus, het is een feit dat Europa al los is van Amerika. Europa kon er heel lang op vertrouwen dat de VS te hulp zou schieten in moeilijke tijden, maar de verhouding verslechtert. De NAVO bestaat de facto niet meer, omdat Trump de veiligheid van Europa niet meer garandeert. Als Trump militairen terugtrekt uit Oost-Europa is dat een uitnodiging voor Poetin. Overigens kan de NAVO best verder zonder de Amerikanen, maar met Turkije, een van de machtigste NAVO-landen.

Europa moet op zoek naar nieuwe bondgenoten. Turkije bijvoorbeeld. Of de Arabische Liga. Of India. Dat is onvermijdelijk. We moeten af van het idee dat we alleen met brave landen kunnen samenwerken. Europa moet sowieso de banden aanhalen met India, op termijn mogelijk de grootste wereldmacht.

Europa moet af van crisisaversie, van conflictvermijding. Europa durft techreuzen als Musk niet aan te pakken omdat de kosten te hoog zijn. De kosten worden echter alleen maar hoger bij nieuwe discussiepunten die zich zeker aandienen. De EU moet daarom nu leiderschap tonen. Europa moet Trump negeren en zeggen: Bekijk het maar met je deal met Poetin. Wij erkennen die niet en trekken ons er niks van aan. Wij blijven Oekraïne steunen met veel meer wapens.”

Overbeek: „Eerste voorwaarde voor een Europese vereniging is dat Europa één wordt. Frankrijk, Duitsland, Groot-Brittannië en Polen moeten een gemeenschappelijke lijn uitzetten. Europa kan niet accepteren dat het niet aan tafel zit bij de onderhandeling over Oekraïne. Als het dat niet kan afdwingen dan bestaat Europa niet. Dat klinkt apocalyptisch, maar zo is het. Het is overigens wel onwaarschijnlijk dat Europa opstaat.

Europa is in paniek, omdat Trump erop uit lijkt te zijn afscheid te nemen van de NAVO. Dat kan geen verrassing zijn. Trump heeft dat tijdens de verkiezingen al aangekondigd. Op korte termijn kunnen Europa en de NAVO niet zonder de VS. Op langere termijn wel. Europa moet een strategisch partnerschap met China sluiten.”

Osinga: „Onder Trump en defensieminister Pete Hegseth zijn de VS inderdaad geen betrouwbare bondgenoot meer. Trump wil militairen weghalen uit de Baltische staten, Polen en Duitsland. Daarmee haalt hij de geloofwaardige afschrikking in Europa weg. De schok daarvan waart nog rond in Europa. Het vertrouwen in de VS heeft een behoorlijke deuk opgelopen. Dat komt voorlopig niet goed. De vraag is bijvoorbeeld of we nog inlichtingen kunnen delen met de VS? Of liggen die een dag later in het Kremlin?

Militairen binnen de NAVO blijven elkaar vertrouwen. Het Pentagon beseft wat de waarde van de NAVO is.”

Nederland moet het voortouw nemen in de herschikking van de trans-Atlantische band met de VS.

Osinga: „Nederland moet een vooraanstaande rol innemen tussen Europa en de VS. Nederland heeft een traditie als bruggenbouwer tussen grote landen in Europa en in de trans-Atlantische betrekkingen. Ons land is geen grootmacht, maar speelt een volwassen rol in de wereldpolitiek. Daarom past ons juist de rol van mediator.

Nederland zit daarom aan tafel bij het ad hocoverleg van de Franse president Macron om een gepast antwoord te geven op Trump. De EU staat daarbij voor een zware opgave. De defensie-uitgaven moesten al omhoog naar 3 tot 3,5 procent. Maar het blijven steunen van Oekraïne én het terugtrekken van de VS vragen nu nog meer geld.”

Bouwmeester: „Nederland kan met de PVV aan het roer het voortouw helemaal niet nemen. De PVV staat aan de kant van Trump en deels aan de kant van Poetin. De PVV is tegen steun aan Oekraïne, tegen NAVO-lidmaatschap. De loyaliteit van Wilders ligt dichter bij Trump dan bij Europa.

Steun aan Oekraïne moet een kabinetscrisis waard zijn. Oekraïne overstijgt het landsbelang, steun is in het belang van het continent. Nederland kon lang een winterslaap houden en zich druk maken om zaken als Zwarte Piet. De discussie gaat nu echter over leven en dood. Letterlijk. En in geopolitieke zin.”