Zaterdag. De lucht kleurt grauw en grijs, het Noordzeewater donker. Het amfibisch transportschip Zr.Ms. Johan de Witt (lengte 176 meter, breedte 29 meter) schaduwt op volle zee, pakweg 60 kilometer uit de kust, een konvooi van zes Russische schepen op de Noordzee.

Op amper 2 kilometer afstand van de Johan de Witt varen de Russen. In groepen van twee. Oorlogsschip voorop, twee koopvaardijschepen erachteraan. Door een verrekijker is het eerste roestige Russische marineschip, het landingsschip Alexandr Otrakovsky, duidelijk te zien. Boordkanon voorop, boordkanon achterop. Dreigend.

De veiligheidsmaatregelen aan boord van de De Witt zijn streng. Het marineschip is volledig op ‘zwart’. Alle telefoons, smartphones en laptops aan boord moeten uit. „Niet op vliegtuigstand, maar écht uit”, zegt sergeant-majoor Dave streng. „De Russen luisteren mee en kunnen gekke dingen installeren op je telefoon.”

Op scherp

De Koninklijke Marine volgt zaterdag vanaf 3.00 uur de Russische schepen. Op de Frans-Belgische grens pikt Zr.Ms. de Witt (160 opvarenden) de escorte over van de Britten. NAVO-landen werken samen bij de begeleiding van Russische schepen. Zaterdagavond laat geeft de marine de begeleiding weer over aan bondgenoten in het noorden.

„Een bijzonder konvooi”, zegt kolonel Wilbert van Gemeren op de brug van de Johan de Witt. „Het gebeurt niet vaak dat zo veel Russische schepen tegelijk op de Noordzee passeren.” De marine staat daarom op scherp. „We moeten alert zijn”, legt de commandant van de Johan de Witt uit. „Met onze aanwezigheid schrikken we de Russen af, zodat ze geen rare dingen doen.”

De Russen zijn afgelopen maanden betrokken bij verschillende sabotageacties van datakabels op de zeebodem, bijvoorbeeld in de Oostzee. Ook op de Noordzee zijn Russische spionageschepen actief, waarschuwen de militaire diensten MIVD en NCTV. De bemanning is geïnteresseerd in onderzeese infrastructuur van internetkabels, brandstofleidingen en windmolenparken.

Syrië-express

Het aantal Russische passages over de Noordzee neemt snel toe. De marine registreerde over heel 2023 twintig passerende Russische schepen via de Noordzee. „We zitten dit jaar al op vijf verschillende escortes”, zegt Van Gemeren, terwijl hij op het dek naar de Russen tuurt. „En het is nog maar februari.”

Het Russische konvooi maakt deel uit van de Syrië-express, legt de kolonel uit. „De Russische schepen varen regelmatig heen en weer tussen Rusland en Syrië.” Met de recente machtsovername in Syrië en de vlucht van dictator Bashar al-Assad, moeten Russische troepen hun materieel uit Syrië terugtrekken. Tenminste, voor een deel. De situatie in Syrië is vooralsnog schimmig.

Twee Russische transportschepen, de Sparta en de Sparta II, maken deel uit van het Russische konvooi uit Syrië. Evenals de olietanker General Skobelev en het bevoorradingsschip Yelnya. Met een slakkengangetje stomen de schepen op naar Rusland. De Sparta naar St. Petersburg, de Sparta II naar Kaliningrad, de Russische exclave net boven Polen.

„Wij weten niet wat de Sparta’s aan boord hebben. Het kunnen tanks of andere wapens zijn. Dat willen we graag weten”, zegt van Gemeren. De hoge militair wijst erop dat de Russen niet alleen oorlog voeren aan de grenzen van Europa, maar ook Europese landen in een hybrideoorlog trekken, een aanval op civiele infrastructuur bijvoorbeeld.

Gevechtsheli

Op het platform van Maritiem Vliegkamp de Kooy (MVKK), onder de rook van Den Helder, draait een NH90-gevechtshelikopter zich zaterdagochtend iets voor negenen warm. Defensie vliegt een clubje media in naar Zr.Ms. Johan de Witt. Twee kranten, twee tv-ploegen. De marine biedt voor de allereerste keer de mogelijkheid een escorte van de Russen op de voet te volgen.

Verslaggevers wurmen zich in een kanariegeel, waterdicht overlevingspak. Zwemvest om. „We vliegen over water. De zee is koud. Minder dan 15 graden Celsius”, waarschuwt sergeant-majoor Dave tijdens de veiligheidsinstructie. „In het overlevingspak blijf je droog.” Geruststellende gedachte. Spannende missie? Dave verblikt of verbloost niet. „Maar met Poetin weet je het nooit.”

Stoelriemen vast. Vierpuntsgordel. Het toestel trilt. Benzinedampen drijven door de open schuifdeur de heli binnen. Langzaam taxiet de NH90 naar de startbaan op Vliegkamp De Kooy. Behendig kiest piloot-vlieger Jasper even later het luchtruim.

De NH90 zet ronkend koers naar de Johan de Witt. Koers 260 graden, snelheid 250 km/uur, vlieghoogte 1500 voet, pakweg 500 meter. Het donkere zeewater glinstert. Het amfibische transportschip, bedoeld om mariniers vanaf zee op het strand te droppen, bevindt zich op 50 zeemijl uit de kust van Den Helder.

Na een halfuurtje vliegen komt de 15.500 ton metende De Witt in zicht. Een notendopje in de diepte. Grote, witte letters ”J W” op het achterdek. Sergeant-majoor Dave schiet met een enorme telelens door de open schuifdeur de eerste plaatjes van de Russen. Geroutineerd zet Jasper zijn wielen even later op het heliplatform op het achterdek.

Spannend

Op de brug van de Johan de Witt, acht trappen hoger, heerst rust. Het marineschip bevindt zich om 12.59 uur op 53.09.204 noorderbreedte, 003.36.127 oosterlengte. „We passen onze snelheid aan de Russen aan”, zegt officier van wacht Gijs (24); geen achternaam vanwege de veiligheid. „De Russen varen niet snel. Pakweg 30 kilometer per uur. Mogelijk om brandstof te sparen.” Een tikje spannend vindt hij het wel. „Best apart om zo dicht op die Russen te zitten.”

De jonge luitenant-ter-zee 2, verrekijker op de borst, dirigeert het reusachtige marineschip –„omvang van een flatgebouw”– door het drukke scheepvaartverkeer op de Noordzee. Hebben de Russen al gekke dingen uitgehaald? Gijs reageert diplomatiek. „Daar kan ik niets over zeggen.” Hij geniet achter het roer. „Deze inzet is serieus. We geven een signaal af aan de Russen: wij weten dat jullie er zijn.”

De marine staat oog in oog met de Russen. „Wij kijken naar hen, zij kijken naar ons”, legt commandant Van Gemeren uit. De bemanning probeert zo veel mogelijk informatie over de Russen te verzamelen. „Hebben de schepen nieuwe wapens, nieuwe radar of nieuwe sensoren aan boord?” De Russen observeren op hun beurt het Nederlandse marineschip.

De Johan de Witt stuurt de info over de Russische schepen door naar het marinehoofdkwartier in Den Helder, die deze gegevens deelt met de inlichtingendienst MIVD en NAVO-bondgenoten. Hebben de Russen vandaag al rare dingen gedaan? „Nee”, reageert kolonel Van Gemeren. De Russische passage verloopt „veilig en professioneel”. De kolonel ziet daarvoor twee redenen. „Onze aanwezigheid én het doel van hun missie, het transporteren van materieel.” Toch blijft hij alert. „Een stilliggend schip is interessant.”

Rondje Russen

Op het achterdek van de Johan de Witt draait de NH90-gevechtshelikopter zich weer warm. Nu voor een rondje Russen. De maritieme heli, uitgerust met gevoelige radarsystemen, sensoren en camera’s, kan de schepen haarscherp vanuit de lucht in beeld brengen.

Op hoge snelheid scheert de NH90 even later langs de Russen. Het konvooi vaart onverdroten door. Contact met de Russen legt commandant Van Gemeren niet. „Het is niet de tijd om ontspannen met elkaar te praten. We houden de Russen in de gaten, maar zolang ze geen gekke dingen doen, belemmeren we ze niet. Zij mogen hier varen.”

Het Russische konvooi vaart namelijk door de zogeheten Exclusieve Economische Zone (EEZ) van Nederland op de Noordzee. Het gebied buiten de 12 mijlzone voor de kust geldt als internationale wateren. „Nederland hecht aan de vrije doorvaart. Het mare liberum, de vrije zee, is niet voor niets door Nederland uitgevonden”, zegt de kolonel, verwijzend naar de bedenker, Hugo de Groot.

De marine opereert uiterst behoedzaam. Voor de marineoperatie geldt een strikt embargo tot het moment dat de Russen ver uit de buurt zijn. „Nationale veiligheid.” De marine wil de Russen niet provoceren. „Wij hebben geen belang bij een confrontatie. Ik de-escaleer alleen maar”, legt Van Gemeren uit. „Maar we zijn waakzaam en blijven waakzaam.”