Hoe houd je je staande in een onzekere tijd? Dat is de kwestie die Ariaan Baan (1978) aansnijdt in zijn gloednieuwe boek ”Virtuoos leven. Zeven deugden om goed te leven in een doorgedraaide wereld”. Baan lijdt aan de progressieve hersenziekte van Huntington. Zijn jongste pennenvrucht is dan ook bedoeld als  theologisch testament, waarin hij onder meer zijn inzichten als protestants gemeentepredikant en zijn kennis van de Amerikaanse theoloog en cultuurcriticus Stanley Hauerwas, op wie hij promoveerde, verwerkt.

”Virtuoos leven” draait om de vraag hoe christenen in de 21e eeuw hun innerlijke stabiliteit kunnen bewaren. Met alles wat er in deze wereld op ons afkomt in de vorm van sociale media, klimaatcrises en ongeverifieerde informatie is het noodzakelijk om handvatten te hebben waarmee we ons geestelijk en moreel kunnen wapenen. Deze handvatten vindt Baan in de zeven deugden uit de ondertitel: drie theologische en vier klassieke –of kardinale– kwaliteiten die in de loop der eeuwen door filosofen en theologen zijn geformuleerd.

Geschiedenis van de deugden

De Griekse filosoof Plato, een van de grondleggers van de deugdenleer, onderscheidde vier kwaliteiten die volgens hem voor elk mens van belang zijn: verstandigheid, dapperheid, rechtvaardigheid en matigheid. Wie deze kwaliteiten onder de knie heeft, is tot zijn ware bestemming gekomen. Hij heeft grip gekregen op zijn eigen leven.

Paulus noemt geloof, hoop en liefde als de belangrijkste kwaliteiten van een christen

Ook het Oude Testament spreekt over tsedakim: mensen die deugen. Deze ‘rechtvaardigen’ houden zich aan Gods geboden, zijn verstandig en doen recht aan God en hun naaste. Paulus noemt in zijn brieven geloof, hoop en liefde als de belangrijkste kwaliteiten van een christen. Deze drie waarden werden later door de middeleeuwse theoloog Thomas van Aquino bestempeld als de theologische deugden, waardoor een christen tot het hoogste geluk –de vriendschap met God– kan komen. Zij worden dan ook door de Heilige Geest ingestort of toegekend, zonder dat de mens daar iets aan bij kan dragen. De filosofische deugden zijn volgens Thomas wél op eigen kracht te verkrijgen, mits je daarbij door God wordt bijgestaan.

Waar de Rooms-Katholieke Kerk door de eeuwen heen altijd een grote nadruk gelegd heeft op het belang van het goede leven, raakte de deugdenethiek bij de protestanten na de Reformatie grotendeels in de vergetelheid (zie ”Protestantse visie”). Dat Baan in ”Virtuoos leven” juist deze deugden weer voor het voetlicht brengt, kan rechtgeaarde gereformeerden wellicht achter de oren doen krabben. Want zat daar niet een verdacht zalig-door-werkenluchtje aan?

Theologische deugden

Om aan te tonen dat de deugdenethiek ook voor de hedendaagse protestantse kerk van belang is, loopt Baan de zeven deugden een voor een langs. Daarbij gaat hij zowel in op wat klassieke filosofen als Plato en Aristoteles erover zeggen als op de manier waarop een christen deze deugden in zijn leven kan inbedden. Als eerste passeren de drie theologische deugden de revue, te beginnen met het geloof. Dit geloof is meer dan een aantal overtuigingen of een leven in vertrouwen op een hogere macht; het is iets wat God in het hart van Zijn kinderen legt. „Door het geloof als een deugd te beschouwen”, betoogt Baan, „krijgen we iets in het vizier wat we anders dreigen te veronachtzamen: je moet er goed voor zorgen.”

Een deugd is dus niet alleen iets wat ons door God gegeven wordt; het is ook iets wat van ons blijvende oefening vergt. Dat geldt niet alleen voor geloof, maar ook voor hoop en liefde. Door te bidden, de Bijbel te onderzoeken en als gemeente samen te komen voorkomen we dat ons geloof wegebt in een steeds sterker seculariserende wereld. Door te blijven zien op het toekomstperspectief dat in én na dit leven door Christus voor ons is weggelegd, zorgen we dat onze hoop niet ten onder gaat in een door rampen en scepsis verscheurde samenleving. Door ons te realiseren dat we als mens bestemd zijn om Gods liefde te ontvangen, te beantwoorden en door te geven aan anderen, oefenen we ons in de deugd van de caritas. Geloof, hoop en liefde zijn niet alleen geschenken; het zijn ook groeikernen die ieder mens onder invloed van de Heilige Geest kan en moet ontwikkelen.

Baan maakt duidelijk dat er wat hem betreft op theologisch vlak geen verschil zit tussen de klassieke en de christelijke deugden

Klassieke deugden

Ook de vier kardinale deugden komen in ”Virtuoos leven” uitgebreid aan bod. Hoofdstuk voor hoofdstuk bespreekt Baan achtereenvolgens de verstandigheid (die ons voorzichtigheid en zelfinzicht schenkt), de rechtvaardigheid (waardoor we op een genadevolle manier leren omgaan met onze naaste en met de overheid), de matigheid (die ons leert om volgens Gods gezonde richtlijnen te leven) en de dapperheid (die ons helpt om bij tegenslag standvastig te blijven en ons de moed geeft om onszelf kwetsbaar op te stellen).

Al meteen maakt Baan daarbij duidelijk dat er wat hem betreft op theologisch vlak geen verschil zit tussen de klassieke en de christelijke deugden. Hij beschouwt beide soorten als kwaliteiten die alleen God aan gevallen mensen kan schenken en die met hulp van de Heilige Geest kunnen worden toegeëigend. Waar de theologische deugden de basis leggen voor een christelijk leven, helpen de klassieke deugden deze te verstevigen. Zo voegt verstandigheid zelfkennis toe aan onze kwaliteiten: het helpt ons om het Bijbelse beeld van de gevallen mens toe te passen op onszelf.

In ieder hoofdstuk zet Baan de klassieke opvatting van de besproken deugd naast de christelijke interpretatie ervan. Dit levert interessante vergelijkingen op. Zo beschrijft Aristoteles dapperheid als een deugd die bij uitstek tot bloei komt op het slagveld. Alleen manmoedige strijders die bereid zijn hun leven te geven voor hun stad kunnen volgens de Griekse filosoof de ware dapperheid verwerven. Hiertegenover stelt Baan dat de Bijbel begrippen als dapperheid en strijd juist dikwijls als geestelijk en geweldloos opvat. Niet de kampioenen van het slagveld, maar de martelaars van het geloof zijn de toonbeelden van ware dapperheid: zij houden ondanks alle tegenslagen standvastig vast aan het goede. Deze deugd is geen enkele reis naar het heldendom, maar een innerlijke kracht die ervoor zorgt dat alle andere deugden –van geloof en hoop tot rechtvaardigheid en matigheid– worden versterkt.

Doordat de klassieke deugden op een christelijke manier worden geïnterpreteerd en voorzien van praktische toepassingen –zo noemt Baan in het hoofdstuk over matigheid de Tien Geboden als een antwoord op de mateloosheid van de huidige wereld, waarbij hij inzichtelijk maakt hoe elk gebod bedoeld is om ons karakter te vormen– leest ”Virtuoos leven” als een bruikbare gids voor iedereen die graag sterker wil staan in een wereld vol onzekerheden. Dat er daarbij geen sprake is van roomse werkheiligheid, maar van gaven die ons door de Heilige Geest worden gegeven om te groeien in dankbaarheid, wordt daarbij keer op keer benadrukt. Het boek besluit dan ook met de bede uit 2 Petrus 1:2 (HSV): „Moge genade en vrede voor u vermeerderd worden door de kennis van God en van Jezus, onze Heere.” Als onderdeel van díé kennis heeft de deugdenleer ook voor protestanten nog niets aan waarde ingeboet.