Journaliste Yvonne Dudock en fotografe Nicole Franken dompelden zich onder in het dagelijks leven van vijf inheemse volken in koude oorden van de planeet. Het leverde vijf ingrijpende portretten op van mensen die zich in hun cultuur en levensonderhoud bedreigd zien worden door klimaatverandering.

Het eerste portret is gewijd aan de 10-jarige Malik van de Inuit . Hij woont in Oqaatsut, 300 kilometer boven de poolcirkel. De opwarming van de aarde door de menselijke uitstoot van broeikasgassen is hier direct voelbaar.

Het sneeuwt minder. Het regent vaker. En het meest ingrijpend is de teruggang van het zee-ijs. Zowel qua omvang als qua dikte neemt het af. En dat heeft gevolgen. „Volgens mijn vader komen hier al meer dan 25 jaar geen ijsberen meer voor”, vertelt Malik. De reden? Zonder zee-ijs geen zeehonden. En zonder zeehonden geen ijsberen.

Vader Nuunorujuk vertelt dat het zee-ijs –toen hij jong was– een dikte van 2 meter had en dat hij met de hondenslede naar een eiland aan de overkant van de baai kon. Nu is er een open zee. En het ijs dat er ligt, is dun. Dat heeft directe gevolgen voor de visserij en de jacht. Hij kan niet meer met zijn slede bij visplekken komen. Daarom stapten hij en andere Inuit over op vissen vanuit een bootje. Maar dat bleek niet zonder gevaar. Het weer is steeds verraderlijker, waardoor ijsschotsen je zomaar van alle kanten kunnen insluiten. Vanwege de risico’s stopte Nuunorujuk uiteindelijk met vissen.

„Volgens mijn vader komen hier al meer dan 25 jaar geen ijsberen meer voor” - Malik, Inuit uit Oqaatsut

Bontschoenen

Ook het leven van Marja (45) van de Sami-stam uit Zweden is getekend door klimaatverandering. Hoewel Marja graag vasthoudt aan de oeroude cultuur van de Sami’s, draagt ze haar traditionele bontschoenen met gras nog maar zelden. „Door de opwarming van de aarde zijn de winters warmer en dooit en regent het vaker. Het bont wordt dan nat en je voeten ook. Moderne laarzen voldoen dan beter.”

Regen in de winter heeft een verwoestend effect op de rendierkuddes, legt Marja uit. Door afwisselende periodes van regen en vorst ontstaat er onder de sneeuw een laag ijs. Daardoor kunnen rendieren, waar Sami van afhankelijk zijn, niet meer bij de korstmossen. „Het gevolg is dat de kudde verzwakt.” Er moet worden bijgevoerd. Dat kost tijd en geld.

Vuurlinie

Misschien wel het meest indringende verhaal komt van de bejaarde maar nog kwieke James (81) . Hij leeft in Old Crow, in het uiterste noorden van Canada, en hoort bij een First Nation-stam. De geschiedenis van dat volk zou volgens overleveringen 20.000 jaar teruggaan.

James zag klimaatverandering voor zijn ogen plaatsvinden. Het dorpje Old Crow ligt als het ware in de vuurlinie van de klimaatcrisis. De leider –chief– van de gemeenschap riep in 2019 de klimaatnoodtoestand uit. En dat was niet zomaar aandachtvragerij, maar bittere ernst. De permafrost –de altijd bevroren bodem­– in de omgeving van het dorp smelt. Dat zorgt voor erosie, aardverschuivingen en een veranderend migratiepatroon van de kariboes (hertachtigen). Old Crow is qua voedsel voor een belangrijk deel afhankelijk van langstrekkende kuddes. Maar waar de kariboes eeuwenlang vlak langs het dorp trokken, mijden ze het drassiger geworden gebied en gebruiken ze nu veel noordelijker routes.

Een ander voorbeeld dat James geeft, gaat over ijsvissen op de rivier. Vroeger kon dat meestal al in oktober. „Nu mogen we blij zijn als de rivier in november is dichtgevroren. Maar er zijn ook jaren dat het ijsvissen zelfs pas in december kan.”

Lees ook

Olegs evangelisatiereizen boven de poolcirkel steeds korter door klimaatverandering

Beeldend

”Overleven” is een beeldend boek. Niet alleen letterlijk dankzij de mooie foto’s, maar ook figuurlijk wanneer je leest over de sfeer in James’ huis of als je de geschetste kou als het ware voelt striemen.

Behalve prachtige foto’s en de persoonlijke verhalen biedt het boek in kaders achtergronden over klimaatverandering. Een zo’n feitje: de ijskap van Groenland verloor tussen 2002 en 2016 jaarlijks gemiddeld 269 miljard ton ijs. Een duizelingwekkende hoeveelheid.

Oneerlijk

Het boek laat scherp zien dat de klimaatcrisis onrechtvaardig uitpakt. Oftewel „fundamenteel oneerlijk”, zoals in het voorwoord staat. Mensen die dicht bij de natuur leven, die vrijwel geen broeikasgassen uitstoten en zich tegelijk amper kunnen wapenen tegen zulke ingrijpende veranderingen, worden het hardst geraakt door de opwarming van de aarde. En dat ‘dankzij’ de vervuilende uitstoot door andere wereldburgers. Die laatsten zitten ondertussen zelf hoog, droog en koel in hun luxe woningen in het rijke Westen.

Misschien dat een inheems gezegde dat de auteur ergens citeert de dubbelheid het beste weergeeft: „Zorg voor het land en het land zal voor jou zorgen. Vernietig het land en het zal jou vernietigen.” Het zure is dat het niet de inheemsen zijn die de aarde vernietigen.

„Zorg voor het land en het land zal voor jou zorgen. Vernietig het land en het zal jou vernietigen” - Inheems gezegde

Lees ook

In Ronalds dal verrijst een stuwdam om droogte te ondervangen

Inheemse volken

”Overleven” past in een bredere trend met een toenemende aandacht voor inheemse volken. Die trend werd actueel nadat de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties in 2007 de Verklaring over de Rechten van Inheemse Volkeren aannam. Sinds die tijd staan zelfbeschikking en de cultuur van zulke stammen internationaal op de agenda. Ook bij klimaattoppen is er steevast een rol voor inheemse volken. Juist zij worden geraakt door klimaatverandering en daarnaast hebben ze oude, maar nuttige kennis hoe ze in harmonie met hun omgeving kunnen leven.

De auteurs leggen historisch gezien soms ook de vinger op de zere plek. Want het blijkt niet de eerste keer dat inheemse volken onrecht aangedaan worden. Zo kampten ze vroeger met onderdrukking en discriminatie door westerlingen. De auteurs reppen ook over gedwongen bekeringen tot het christendom. De eigen religie en traditionele rituelen werden in Canada bijvoorbeeld bij wet verboden. In katholieke internaten waar naar schatting 150.000 First Nation-kinderen terechtkwamen, kwamen mishandeling, verkrachting en misbruik voor.

Wicked problem

Het krachtigste aan het boek is hoe het klimaatverandering als een ver-van-ons-bedshow juist heel dichtbij brengt. Wetenschappers noemen klimaatverandering wel een „wicked problem” (een boosaardig, ontembaar probleem, MK). Dat betekent dat het probleem zeer complex is, dat er veel belangen in het spel zijn en dat er geen kant-en-klare oplossingen zijn.

Omdat klimaatverandering zo’n ingewikkeld en groot issue is, worstelen klimaatwetenschappers er –net als journalisten overigens– mee hoe ze de juiste informatie moeten geven. Informatie die doordringt tot mensen. Dit boek is in die opzet zeer geslaagd. Het kan ogen openen voor de ernst van de opwarming van de aarde.

OverLeven, de strijd tegen het smeltende ijs, Yvonne Dudock en Nicole Franken; uitg. Terra; 180 blz.; € 34,99