Joke Kraal, lid van het Goudse Gidsen Gilde, kan het weten. „Comrie had zijn testament en begrafenis vooraf doorgesproken met zijn vriend Johannes van de Hoeve. Dat hij in de Sint-Jan begraven werd, was al een teken van welstand, want alleen rijken konden zich in de kerk laten bijzetten.”

Verder hadden Comrie en zijn verwanten gekozen voor een avondbegrafenis, die duurder was dan een begrafenis overdag. „Bij de uitvaart luidde van de Sint-Jan het maximale aantal van vier klokken: de Gabriël, de Maria, de Salvator en de Johannes. Voor elke klok moest afzonderlijk betaald worden.” Of de lijkkist, gedragen op de zogeheten ”grote baar”, op 15 december 1774 op een kar vervoerd is of met dragers, heeft Kraal niet kunnen achterhalen. „Wel dat de stoet begeleid werd met tien lantaarns, die ieder vier kaarsen bevatten.”

Goudoloog Kraag houdt haar betoog over Alexander Comrie en de stad Gouda zaterdagmorgen in een zaaltje in de Gerbrandywegkerk voor zo’n twintig belangstellenden. De bedoeling was eigenlijk om een rondwandeling door Gouda te houden, waarbij het gezelschap onder meer naar Westhaven 4 zou lopen, het adres waar Comrie de laatste anderhalf jaar van zijn leven woonde. Waarbij ook de Sint-Jan bezocht zou worden, waar de stadgids de grafsteen van de bekende 18e-eeuwse theoloog zou aanwijzen.

Rijendik

Zóú, want vanwege voorspelde stormwinden en heftige regenbuien besloten de organisatoren, afkomstig uit de plaatselijke gereformeerde gemeente en beide gereformeerde gemeenten in Nederland, af te schalen naar alleen een diapresentatie. De betrokkenheid van de deelnemers is er niet minder om. „In een oud boekje, ik weet niet meer precies van welke schrijver, las ik ooit dat de mensen, terwijl de begrafenisstoet langs trok, uit achting voor Comrie rijendik langs de Goudse straten en grachten stonden”, merkt een dame op.

„Grote belangstelling bij rouwstoet zou weleens een geromantiseerd verhaal kunnen zijn” - Joke Kraal-Janse, Goudoloog

Joke Kraal kan zich dat moeilijk voorstellen. „Ik denk niet dat Comrie, die 38 jaar in Woubrugge stond en nog geen twee jaar in Gouda woonde, hier erg bekend was. Dat van die grote belangstelling zou zomaar een geromantiseerd verhaal kunnen zijn.” De kenner van de Goudse historie wijst erop dat de meer orthodoxe, contraremonstrantse stroming in de als tolerant bekend staande Zuidhollandse stad bepaald niet domineerde, zodat Comrie –voor zover men hem kende– er vermoedelijk niet geliefd was. „Het zegt wel iets dat in de Reveilserie, de herschreven preken van oude schrijvers, slechts enkele preken afkomstig zijn van een predikant uit Gouda.”

Verlichte predikanten

Waarom Comrie, nadat hij in 1770 ziek was geworden, in Gouda kwam wonen en daar, zoals men dat noemde, poorter werd, is niet geheel duidelijk, zegt Kraal. Mogelijk speelde zijn vriend, Johannes van de Hoeve, van wie hij ook het huis aan de Westhaven ging huren, daarbij een rol. Of hij er vervolgens contact had met Goudse predikanten staat evenmin vast. „Ik ben nagegaan welke vijf predikanten destijds in Gouda stonden. Meerdere van hen waren zeer verlicht, zoals ds. P.T. Couperus, die bevriend was met Betje Wolff en Aagje Deken. Dat was dus bepaald geen geestverwant van hem. Maar nog afgezien daarvan denk ik dat hij zich na 1770 te oud en te moe voelde om zich nog te mengen in kerkelijke verwikkelingen.”

Nu het fysieke bezoek aan de Sint-Jan is afgelast, laat de stadgids een foto zien van de grafsteen waaronder Comrie begraven ligt. Beter gezegd: lag, want „men was in de Sint-Jan, waarin na 1832 niemand begraven mocht worden, vanouds gewoon de graven regelmatig te ruimen”. Het gaat om een steen „boven het zevende graf op de 34e rij”, zonder inscripties. „Blijkbaar wilde hij geen tekst op zijn steen. Ik weet niet waarom niet. Er is bij zijn begrafenis ook geen lijkrede gehouden.”

Kerkhistoricus wijlen John Mastenbroek heeft zich destijds beijverd om vlak bij het graf van Comrie, bijvoorbeeld op een kerkzuil, iets van een klein gedenkteken te laten aanbrengen. „Hij heeft dat niet weten te realiseren. En het zou misschien ook een beetje raar zijn geweest, aangezien Comrie zelf nu juist geen herinneringstekst op zijn grafsteen wilde.”

Nieuws in beeld

Joke Kraal-Janse houdt een diapresentatie over Alexander Comrie in Gouda. beeld Cees van der Wal

Joke Kraal-Janse houdt diapresentatie over Alexander Comrie in Gouda. beeld Cees van der Wal

Het pand met de bordeuxrode deuren, Westhaven 4, is de plek waar Alexander Comrie de laatste paar jaar van zijn leven doorbracht. Het huidige pand op Westhaven 4 stamt overigens niet uit de 18e eeuw, maar is van later jaren. beeld Cees van der Wal

Het pand met de bordeuxrode deuren, Westhaven 4, is de plek waar Alexander Comrie de laatste paar jaar van zijn leven doorbracht. Het huidige pand op Westhaven 4 stamt overigens niet uit de 18e eeuw, maar is van later jaren. beeld Cees van der Wal

Exterieur van de Sint-Janskerk in Gouda. beeld RD, Henk Visscher

Grafsteen van dr. Alexander Comrie, in de Goudse Sint Jan. Onder de steen zonder inscripties, boven de steen met het wapen en links van de steen met barst erin, lag het graf van de theoloog uit Woubrugge. Het graf is al lang geleden geruimd. beeld Cees van der Wal

Ds. Toes

Dat zij gevraagd werd een Comriewandeling door Gouda te organiseren, verraste Joke Kraal, bekent zij de aanwezigen. „Ik ben geen theoloog en wist weinig van Comrie. Wat ik de achterliggende weken inhaalde door bijna niets anders te lezen dan dingen van en over hem. Ik groeide als kind op in Kinderdijk, onder het gehoor van de oud gereformeerde ds. Toes , een bevindelijke, warme voorganger zonder enig kerkelijk besef. Hij was niet gericht op dogmatiek en hield het in preek en pastoraat graag eenvoudig. Met uitspraken als: „Als je godsdienstig wordt, ga je zonden laten; als je godvrezend wordt, ga je zonden haten.””

„Lees Comries pastorale brieven, niet wat dominee A of B óver hem zegt” - Joke Kraal-Janse, stadsgids Gouda

Waarmee ze niet wil zeggen dat Comrie níét eenvoudig was. „Sommige teksten van hem zijn moeilijk en abstract. Maar als je de brieven leest die hij schreef aan een jongere collega, ds. J.L. Verster, proef je een warm, pastoraal hart. Ik zou zeggen, lees die brieven eens; je kunt ze op internet gemakkelijk vinden. En vermoei je niet met wat dominee A of dominee B zoal óver Comrie schrijft of ván Comrie vindt. Dat sticht meestal niet.”