Deze terugblik vormt deel 1 van een serie over het initiatief Duurzaam Doen van de reformatorische scholen (zie pagina voor het vervolg). Deel 2: reacties op de terugblik (pagina). Volgende week deel 3: een duurzame actie op een school uitgelicht.

Dit stond er in het manifest

Het manifest Duurzaam Doen, dat op 18 april 2018 op een symposium in Amersfoort door de negen reformatorische scholen werd ondertekend, bevatte enkele algemene doelen voor 2020. De doelen per thema:

n Afval en papier: „(Verder) invoeren van afvalscheiding.” En: „Verminderen van de hoeveelheid papier.”

n Energie: „Verkleinen van de energie-afhankelijkheid.”

n Vervoer: „Bevorderen van minder vervoersbewegingen (zoals videovergaderen, meer carpooling).”

n Curriculum: „Aantoonbaar invoeren van bewustwording ten aanzien van duurzaamheid op meerdere plaatsen in het curriculum.”

n Participatie jongeren: ”Participeren van leerlingen/studenten in activiteiten op het gebied van duurzaamheid.”

n Uitvoering: „Iedere school werkt deze doelen zelf verder uit en monitort of de gestelde doelen worden gehaald en de voorgenomen maatregelen zijn uitgevoerd.”

Calvijn College

Afval en papier: Op enkele locaties wordt –soms als pilot– plastic gescheiden van restafval. De vestiging in Middelburg deed plastic koffiebekertjes in de ban. Ook plastic bakjes waarin vers fruit werd verkocht, zullen worden vervangen door papieren bakjes. Het printvolume op de school is met 20 procent gedaald, dankzij een nieuwe aanpak waarbij onder meer geprint moet worden na activering met een pasje.

Energie: De locatie Middelburg ondergaat op dit moment een verbouwing: grotendeels nieuwbouw. Het gebouw moet bijna energieneutraal worden dankzij een goede isolatie, zonnepanelen en de installatie van een bodemwarmtepomp. Gerrit Terlouw, locatiedirecteur Middelburg en binnen de schoolleiding verantwoordelijk voor thema duurzaamheid: „Bij renovatie of nieuwbouw behoren het terugdringen van het energieverbruik en de opwekking van duurzame energie tot onze aandachtspunten. Bij vervanging van lampen stappen we standaard over op energiezuinige ledverlichting.” Het Calvijn College heeft op de overige locaties nog geen zonnepanelen geïnstalleerd. Een campagne attendeert op het uitzetten van computerschermen en verlichting. Zo zijn op de lichtknoppen van elke vestiging stickertjes geplakt met de tekst „Klaar? Licht uit!”

Vervoer: Gebruik van de fiets door het personeel wordt gestimuleerd met de fietsenregeling: belastingvoordeel bij aanschaf en gebruik van de fiets voor woon-werkverkeer. Terlouw: „Met videovergaderen hebben we nog weinig ervaring.”

Curriculum: Nog geen extra aandacht in lesstof.

Participatie leerlingen: Leerlingen doen al diverse jaren mee aan (internationale) wedstrijden rond duurzaamheid. Zo vielen scholieren in 2017 nog in de prijzen bij Inespo, de wereldwijde duurzaamheidsolympiade. Op de locatie Appelstraat in Krabbendijke gaan leerlingen elk jaar het zwerfafval in het dorp tegen. En in Tholen deden leerlingen uit klas 3 in 2018 een project over ”De duurzame school”. Op locatie Kerkpolder staat een duurzaamheidsweek gepland in juni.

Beleid en uitvoering: Beleid rond duurzaamheid is nog niet beschreven. Terlouw: „Het onderwerp proberen we nu rustig te gaan oppakken, maar eerst vroegen andere thema’s onze aandacht. We komen waarschijnlijk niet met een uitvoerige visie, maar wel met een serie duidelijke afspraken.”

Driestar College

Afval en papier: Geert Snoep, locatiedirecteur in Leiden, geeft aan dat het Driestar College nog in de opstartfase zit als het gaat om Duurzaam Doen. „Er zijn nog niet veel concrete wapenfeiten te noemen.” Bij bouwprojecten van de school in de afgelopen jaren stond wel het principe van circulair bouwen centraal. Daarmee lag de focus op hergebruik van materialen.

Energie: Op de daken van gebouw Zèta in Gouda en de locatie in Leiden liggen inmiddels zonnepanelen. Snoep: „Het plan is om ook de overige gebouwen met panelen vol te leggen.”

Alle gebouwen zijn inmiddels voorzien van isolerend glas. Bij vervanging van dakbedekking is bewust gekozen voor materiaal met de hoogste isolatiewaarde. Verder is bekeken of er warmtepompen gebruikt konden worden voor de verwarming van de vestiging in Gouda. Snoep: „Helaas bleek dat in een oud gebouw niet mogelijk. Wel is er gekozen voor gasketels die het hoogste rendement opleveren.”

Vervoer: Met ingang van 2019 sloot de school een nieuw contract af voor het busvervoer van leerlingen. Daarbij speelde duurzaamheid een belangrijke rol: de in te zetten bussen dienen te voldoen aan de meest verregaande EU-norm voor uitstoot van schadelijke stoffen (de Euro VI-norm die al verplicht is voor personenauto’s). Snoep: „Verder gaan we de fietsregeling verbeteren, zodat nog meer personeelsleden worden verleid om met de gewone of elektrische fiets naar school te komen.”

Curriculum: Nog geen extra aandacht in lesstof. Snoep: „Een werkgroep hoopt zich hierover te gaan buigen.”

Participatie leerlingen: Geen.

Beleid en uitvoering: Er is nog geen beleidsdocument. Wel zijn er drie werkgroepen duurzaamheid in oprichting. Het worden schoolbrede werkgroepen met vertegenwoordigers van alle locaties en onderwijsniveaus. Snoep: „De drie werkgroepen richten zich op duurzaamheid in het curriculum, de bedrijfsvoering en het personeelsbeleid. We gaan binnenkort in overleg met de schoolleiding om meer draagvlak te creëren.”

Driestar hogeschool

Afval en papier: In het restaurant van de hogeschool wordt sinds eind 2018 plastic gescheiden ingezameld. De catering is in februari gestart met gerichte inkoop waardoor plastic minder voorkomt. Ook de studenten in de naastgelegen huisvesting scheiden al hun afval. Door vermindering van het papierverbruik kon het aantal kopieermachines met vier dalen. In totaal zijn er in 2018 31 procent minder kopietjes gemaakt dan in 2017, dat betekent dus 1.461.267 minder prints. Voor moduleboeken in 2018 zijn 648.000 pagina’s minder gebruikt. Kees Codée, manager facilitair bedrijf van de hogeschool: „Dan heb je het over zo’n 78 bomen.” Verder is er oog voor recycling van materialen, door gebruik te maken van de duurzame tapijttegels van Desso.

Energie: Driestar hogeschool wil in 2030 volledig energieneutraal zijn. Codée: „Het plan is om zonnepanelen te plaatsen en nog meer in te zetten op energiebesparing.” Energieverbruik is al teruggedrongen door in alle gangen en lokalen ledverlichting aan te brengen. Het hoofdpand in Gouda scoort het energielabel A.

Vervoer: De school beperkte het aantal leveranciers voor inkoop van voedsel en kantoorartikelen, zodat er minder transport plaatsvindt. Tweedehandsfietsen worden gerepareerd en als studentenfiets aangeboden. Het aantal laadpalen voor elektrische auto’s is in 2018 uitgebreid naar zes stuks. Vergaderen via videobellen is verder gefaciliteerd door nieuwe software en laptops.

Curriculum: Een aantal vakgroepen heeft duurzaamheid in de lessen verweven. Een mooi voorbeeld is beeldende vorming, vertelt Codée. „Een docent gooit restmateriaal dat overblijft na het maken van een kunstwerk door studenten niet weg. Afval wordt maximaal hergebruikt bij een volgende opdracht.”

Participatie studenten: Studenten zijn actief in de duurzaamheidscommissie van de hogeschool. Ook organiseren de studenten speciale, duurzame events: zoals een kledingruil in maart.

Beleid en uitvoering: Driestar heeft een duurzaamheidscommissie met daarin studenten, docenten en medewerkers van het facilitaire bedrijf. De commissie werkt aan de hand van concrete doelen naar aanleiding van Duurzaam Doen. Codée: „De uitvoering van technische zaken ligt bij mij als facilitair manager. De uitwerking in het curriculum bij anderen in de commissie.”

Extra: Driestar hogeschool denkt ook bewust na over voedsel. Na een succesvolle proef in 2018 is het plan om elke week een vleesloze dag in de kantine in te voeren.

Gomarus Scholengemeenschap

Afval en papier: Op het Gomarus zijn geen extra stappen gezet rond afvalscheiding. Directeur bedrijfsvoering Hans de Deugd: „We zijn met bedrijven in gesprek om plastic gescheiden af te laten voeren.”

Energie: Al jaren neemt de school in Gorinchem energiebesparende maatregelen, zoals de inzet van warmteterugwinning, het plaatsen van ledverlichting in bijna de hele school en het gebruik van bewegingsmelders voor verlichting. In 2018 zijn er bijna 600 zonnepanelen op het dak geplaatst. De Deugd: „De school breidt momenteel uit en daarmee zal het aantal panelen ook haast verdubbelen. We leveren zomers al energie terug aan het net.” De nieuwe vestiging in Zaltbommel, die haar deuren in september 2018 opende, scoort goed op energiegebied. Het gebouw voldoet aan de BENG-norm (Bijna Energie Neutraal Gebouw), wat onder meer een zeer goede isolatie betekent. Verwarming en koeling krijgt het gebouw middels warmte-koudeopslag in de bodem. Ook hier zonnepanelen: 400 exemplaren.

Vervoer: Leerlingen en docenten kunnen op school hun elektrische fietsen opladen. De Deugd: „Er ligt een verzoek vanuit het personeel om voorzieningen om elektrische auto’s op te laden.”

Curriculum: Een in 2018 opgerichte werkgroep duurzaamheid gaat aan de gang met het inpassen van duurzaamheid in de lesstof. De Deugd: „Het vraagt tijd om het een logische plaats te geven. De jaaropening van het huidige schooljaar stond al wel in het teken van het thema ”Bouwen en bewaren”.”

Participatie leerlingen: Nog geen concrete activiteiten. De Deugd: „Het bewustmaken van leerlingen over de gevolgen van hun handelen, bijvoorbeeld als het gaat om het weggooien van flesjes in de berm, krijgt een nadrukkelijk vervolg.”

Beleid en uitvoering: Het initiatief Duurzaam Doen vormt de basis van het beleid. Er heeft geen eigen visievorming plaatsgevonden. Behalve de opgerichte werkgroep voor het curriculum kijkt het facilitaire team naar duurzame doelen op technische vlak.

Hoornbeeck College

Afval en papier: Op initiatief van studenten wordt op de locatie in Kampen plastic afval gescheiden. Dat levert niet alleen bewustwording op, maar ook een besparing: 50 procent minder kosten.

Het Hoornbeeck werkt –net als het Van Lodenstein College– sinds december 2018 samen met 2dehandslaptops.nl. Al het oude ICT-materiaal van de verschillende locaties krijgt een tweede leven dankzij het bedrijf.

Energie: In 2018 zijn er op elke locatie zonnepanelen geplaatst, in totaal ruim 2100 stuks. Daarmee kan naar verwachting ruim een kwart van het totale elektriciteitsverbruik worden afgedekt. Op de locatie Amersfoort is tot nu toe de grootste energiebesparing gerealiseerd. In drie jaar tijd is het verbruik bijna gehalveerd, dankzij onder meer koeling met buitenlucht in plaats van airco’s, het centraal uitschakelen van pc’s en aanwezigheidsdetectie voor de verlichting. Er is een onderzoek gestart om een windmolen te plaatsen bij de Amersfoortse vestiging.

Vervoer: De eerste laadpaal voor elektrische auto’s wordt in 2019 geplaatst. Uiteindelijke doel: bij elke locatie moeten elektrische auto’s terechtkunnen. Elke vestiging heeft speciale videoruimten om vergaderen op afstand te bevorderen. Carpoolen wordt financieel voordelig gemaakt (voor woon-werkverkeer en dienstreizen). De mbo-instelling verkent mogelijkheden om elektrisch rijden te bevorderen.

Curriculum: Het vak burgerschap dat alle studenten op het Hoornbeeck volgen, krijgt volgend cursusjaar een nieuw boek. Het thema duurzaamheid heeft daarin een beduidend grotere plek dan in het vorige boek. Omdat het thema duurzaamheid inmiddels is opgenomen in het meerjarenplan zullen ontwikkelplannen van de verschillende opleidingen voortaan ook op dit punt tegen het licht worden gehouden. Student company’s moeten in hun bedrijf aandacht besteden aan duurzaam ondernemen.

Participatie studenten: Het initiatief Duurzaam Doen is oorspronkelijk in gang gezet door de studentenraad van het Hoornbeeck. ICT-studenten hopen een app te ontwikkelen die het energieverbruik van de mbo-school monitort. Studenten startten op verschillende locaties werkgroepen duurzaamheid.

Beleid en uitvoering: Duurzaamheid is als terugkerend thema opgenomen in het strategisch meerjarenplan van het Hoornbeeck College. Verder is er sinds begin 2019 een schoolbrede werkgroep ingesteld –met daarin docenten, studenten en directieleden– om doelen rond duurzaamheid te verwezenlijken.

Jacobus Fruytier scholengemeenschap

Afval en papier: Geen extra actie. „Dit is al zo goed mogelijk geregeld. Behalve voor papier verzorgt de verwerker de afvalscheiding”, aldus Mark Dekker, hoofd facilitaire zaken van de Fruytier. De laatste jaren wordt er papierloos vergaderd.

Energie: Sinds 2016 liggen er op de vestiging in Apeldoorn ruim 500 zonnepanelen die zorgen voor een kwart van de stroomvoorziening van de school. Daarnaast zijn er isolerende tegels van RoofClix gebruikt die zorgen dat het dak de hitte in de zomer en de kou in de winter buitenhoudt. Uddel krijgt in 2019 ruim 500 zonnepanelen. Op de locatie in Rijssen is het project ”Licht in de school” gaande. Dankzij ledverlichting en bewegingssensors bespaart de school op stroomverbruik.

De locatie Apeldoorn is betrokken bij een initiatief voor het warmtenet Kerschoten, die warmte moet gaan leveren uit rioolslib van een nabijgelegen waterzuiveringsinstallatie.

Vervoer: In 2018 heeft de Fruytier een mobiliteitsscan laten maken. Dekker: „Een van de aanbevelingen was om elektrisch vervoer en carpoolen te stimuleren.” Op de parkeerplaats is een laadpaal geplaatst. Er volgt een proef met een elektrische auto voor carpoolende docenten. Met een voordelige inkoopregeling stimuleert de school leerlingen en docenten naar school te reizen met een (elektrische) fiets.

Curriculum: Nog geen extra aandacht in lesstof. Volgens de school is er echter een goede leerlijn nodig. Dekker: „We willen graag leerlingen gaan betrekken bij de deelname aan het warmtenet Kerschoten.”

Participatie leerlingen: De school organiseerde in november 2018 een minisymposium over deelname aan het warmtenet. Hieraan hebben leerlingen actief deelgenomen. En vorige week dinsdag hebben leerlingen van de vestiging in Uddel bomen geplant op een landgoed.

Beleid en uitvoering: Rentmeesterschap heeft een plaats in het beleid van de school, maar een visiedocument met concrete duurzaamheidsdoelen is er (nog) niet. Een taskforce is sinds een aantal jaar bezig met specifiek energiezuinige verlichting en energiebesparing. In deze taskforce werken de school samen met een aantal bedrijven.

Pieter Zandt scholengemeenschap

Afval en papier: Behalve voor papier is er geen gescheiden afvalinzameling. Wel stapte de school over op kartonnen in plaats van plastic koffiebekers. De kartonnen bekers worden apart ingezameld. Vergaderstukken van bestuursoverleggen staan in de cloud. Dankzij iBabs hoeven er geen stukken meer te worden geprint. Drukwerk van de school wordt afgedrukt op gerecycled papier. Daarnaast wordt het jaarverslag geprint met het lettertype ecofont (de letters bevatten slimme gaatjes, wat 50 procent inkt bespaart).

Energie: De Pieter Zandt heeft al diverse stappen gezet als het gaat om energie. „Technisch gezien zitten wij voor sommige panden bijna op ons maximum, tenminste als het gaat om acceptabele terugverdientijden”, zegt Jan Willem Bakker, locatiedirecteur in IJsselmuiden. In 2019 worden er op het gebouw in Staphorst –als laatste locatie– zonnepanelen geïnstalleerd. Het totaalaantal zonnepanelen komt daarmee op 860 stuks. De locaties Kampen en IJsselmuiden worden grotendeels verwarmd zonder aardgas en met behulp van warmtepompen die warmte uit de bodem halen. De school in Kampen wordt sinds 2018 ook niet meer gekoeld met airco’s, maar dankzij een warmte-koudeopslag (wko) in de bodem. Op de Kampense vestiging is op dit moment een pilot gaande met ledlampen. In IJsselmuiden is afgelopen jaar bij de entree een luchtsluis gemaakt: warme lucht houdt de koude wind buiten.

Vervoer: Op de locatie in Kampen is een laadpunt voor elektrische auto’s. De laatste tijd kiest het management van de school bewust voor langere, maar minder vergaderingen.

Curriculum: Nog geen extra aandacht in lesstof. Er komt nog een inventarisatie om in kaart te brengen waar duurzaamheid in het onderwijs kan worden ingebracht. Leerlingen in Urk zijn bezig geweest met het bouwen van een kleine windmolen die draait op een zonnepaneel, om zo inzicht te krijgen in duurzame technieken.

Participatie leerlingen: In Urk hangt een display aan de buitengevel waarop de opbrengst van de zonnepanelen is te zien. In IJsselmuiden startte dit jaar een project waarin leerlingen een moestuin bijhouden om zich bewust te worden van eetgewoonten en duurzaam voedselgebruik. De hele school moet het predicaat ”Gezonde school” krijgen. Bakker: „Op het thema voedsel zetten we in. Wij willen onze leerlingen laten nadenken over hun eetpatroon en waar hun eten vandaan komt. Vlees zorgt voor een grote ecologische voetafdruk. Daarvan willen we ze bewustmaken.”

Beleid en uitvoering: Er is geen beleidsdocument rond duurzaamheid. Bakker: „Ik verwacht dat daar op korte termijn een eerste aanzet voor komt.” Een beleidsafspraak met de raad van toezicht luidt dat het energieverbruik jaarlijks moet dalen. Sinds het manifest Duurzaam Doen is er een werkgroep duurzaamheid op de Pieter Zandt. Van elke vestiging neemt daar iemand zitting in.

Van Lodenstein College

Afval en papier: Het Van Lodenstein College (VLC) stapt voor de zomer over op recyclebare koffiebekers. „Zoiets kost meer dan gewone bekers, maar we kiezen er bewust voor”, zegt directeur Heimen Klaassen. Al het afgeschreven ICT-materiaal op de school gaat naar 2dehandslaptop.nl in Veenendaal. De laptops worden daar nagekeken, gerepareerd en weer verkocht. ICT-spullen die niet geschikt zijn voor een tweede leven worden duurzaam afgevoerd. Op de begroting van het VLC is minder geld vrijgemaakt voor printen. Het management vergadert papierloos.

Energie: Qua energie is de nieuwbouwlocatie in Barneveld het verst. Er liggen zonnepanelen op het dak die een kwart van de gebruikte elektriciteit opwekken. Het pand wordt verwarmd en gekoeld met behulp van een warmtepomp en warmte-koudeopslag in de bodem. Klaassen: „Voor andere locaties zijn er plannen voor zonnepanelen. Alleen voor de vestiging in Hoevelaken waarschijnlijk niet, omdat we daar over een jaar of vier à vijf overgaan tot renovatie of nieuwbouw.”

Voor de locatie in Amersfoort is het Van Lodenstein College in gesprek met de gemeente Amersfoort over warmtelevering uit het asfalt van een nieuw aan te leggen rondweg. Asfaltcollectoren in de weg kunnen warmte opvangen en die ondergronds opslaan. Het extra aan warmte kan ter beschikking komen aan gebouwen langs de weg, zoals het VLC.

Vervoer: De school probeert leerlingenvervoer over grote afstand terug te dringen. Doel is thuisnabij onderwijs. Daarom biedt de school op steeds meer locaties meer leerjaren per niveau aan. Klaassen: „De kosten van vervoer voor ouders is daarbij de belangrijkste reden. Minder vervoersbewegingen en daarmee een lagere uitstoot zijn een mooie bijvangst.” Het VLC heeft al jaren een carpoolregeling, een extra vergoeding voor personeel dat samenreist. Er zijn nog geen laadpalen voor elektrische auto’s.

Curriculum: Nog geen extra aandacht in lesstof.

Participatie leerlingen: De locatie in Hoevelaken is bezig met het aanvragen van het keurmerk eco-schools. Klaassen: „Daarvoor is er een eco-team gevormd met daarin ook leerlingen. Met behulp van een zevenstappenplan zorgt het eco-team er in ongeveer twee jaar tijd voor dat de school verduurzaamt. Het eco-team bedenkt duurzame doelen en acties en voert deze uit samen met iedereen in en om de school.”

Beleid en uitvoering: Er is geen beleidsdocument. Klaassen: „Of er doelen zijn? Niet concreet omschreven. Er zijn wel losse ideeën. De doordenking van het thema gaat sowieso door om zo duurzaamheid meer op de agenda te krijgen. Of dat een visiedocument oplevert, is nog niet bekend.” Er is geen schoolbrede werkgroep ingesteld.

Wartburg College

Afval en papier: „Op dit punt zijn we nog niet ver”, vertelt Leendert van Wezel, lid van het college van bestuur van het Wartburg College. „Onze leerlingen vroegen zelf om afvalscheiding. Dat geeft ons extra motivatie om de komende tijd aan de slag te gaan met ideeën hierover.” Papierloos vergaderen is steeds meer de norm binnen de school.

Energie: Het Wartburg College zette stevig in op zonnepanelen. Op elk van de vier locaties liggen zonnepanelen. In totaal 1592 stuks. Al enige jaren is de school bezig met het verduurzamen van de gebouwen: als het gaat om ledverlichting en isolatie. Op de locatie Marnix in Dordrecht gaan elke pauze de lichten in de lokalen uit. Om 17.00 uur stopt de centrale afzuiging en ’s avonds sluiten alle computers automatisch af.

Vervoer: Geen concrete acties. Bij gezamenlijke activiteiten wordt er zo veel mogelijk gecarpoold of gaat iedereen met de bus of de trein. Er staan nog geen elektrische laadpalen. „Al zijn daar wel plannen voor”, zegt Herman van Beek, lid van de duurzaamheidswerkgroep van de school.

Curriculum: Hoe duurzaamheid een plek moet gaan krijgen in het onderwijs is vastgelegd in een notitie. Van Beek: „Er zal een enquête onder de vaksecties uitgezet worden om in kaart te brengen hoeveel aandacht er is voor duurzaamheid.” Daarop wordt actie ondernomen. Locatie De Swaef en de afdeling Pro van de Marnix organiseerden vorig jaar al wel een projectweek voor de (onderbouw)leerlingen rond een duurzaamheidsthema.

Participatie leerlingen: Bij de leerlingenraad staat duurzaamheid op de agenda. Verder hangt er op diverse locaties een monitor waarop leerlingen kunnen zien hoeveel elektriciteit de zonnepanelen opwekken.

Beleid en uitvoering: Wat doordenking van het thema betreft, ondernam de Wartburg al stappen. Zo verscheen er een uitgebreide duurzaamheidsnotitie. Deze focust op vier punten: het integreren van duurzaamheid in de lesstof, het stimuleren van duurzaam gedrag onder docenten en personeel, technische aanpassingen in de school en als laatste het creëren van bewustwording. Zo krijgen duurzame maatregelen een plek in de nieuwsbrief naar ouders. Van Wezel: „De notitie moet nog uitgewerkt worden in concrete doelen.” In september 2018 is er een schoolbrede werkgroep gevormd die zich met die uitwerking bezighoudt.