Het Hugenotenmuseum in Bad Karlshafen wijdt in dit Reformatiejaar een tentoonstelling aan 475 jaar geschiedenis van de confirmatie binnen de Evangelische Kerk in Duitsland, met name in de deelstaat Hessen.

De protestantse landgraaf Philipp –”de grootmoedige”– had Bucer aangesteld als adviseur om de godsdienstige eenheid in zijn machtsgebied te bevorderen en de toenemende invloed van dopers in Hessen in te dammen.

Op verzoek van de landgraaf organiseerde Bucer in het slot van Ziegenhain godsdienstgesprekken met tien theologen uit de deelstaat om te komen tot eenheid in geloofsopvattingen. Helaas kon geen er overeenstemming worden bereikt over het karakter van het avondmaal. Maar wel over de confirmatie. In 1539 sloot hij daarover een compromis, uitgewerkt in de Ziegenhainer Kerkorde.

De confirmatie berustte op zes wezenlijke aspecten: een verbinding met de kinderdoop, onderzoek naar de kennis van de christelijke leer, openbare belijdenis van de confirmanten, handoplegging, voorbede en toelating tot het heilig avondmaal.

Met de andere reformatoren verwierp Bucer het vormsel, waarbij kinderen van 14 jaar door zalving begiftigd werden met de Heilige Geest. De reformator verving dit roomse sacrament door een kerkelijke plechtigheid, de confirmatie of openbare geloofsbelijdenis. Bucer nam het idee van Erasmus over om het catechetisch onderricht af te ronden met een openbaar onderzoek.

De Straatsburgse reformator ging hierin mee, omdat hij zo de nadruk kon leggen op het persoonlijke geloof: de doop van de kinderen werd op latere leeftijd verbonden met de plicht om hun geloof in het midden van de gemeente te belijden. De plechtige confirmatie was bij Bucer echter geen sacrament, ondanks de bijbehorende handoplegging.

Hugenoten

De door de dopers afgewezen kinderdoop bleef overeind, maar was wel verbonden met de bewuste confirmatie op jeugdige leeftijd. Vele dopers werden hierdoor overtuigd en sloten zich aan bij de evangelische (protestantse) kerk. Anderen accepteerden dit compromis niet en werden uiteindelijk door landgraaf Philipp verbannen.

De Franse gereformeerde vluchtelingengemeenten in Duitsland namen aanvankelijk de confirmatie niet over, uit angst dat deze een sacramenteel karakter zou krijgen. Om een ”bewijs van toelating tot het heilig avondmaal” te ontvangen, kregen de kinderen van de hugenoten onderwijs uit een catechismus, zoals die van Johannes Calvijn, Charles Drelincourt en anderen. Ook de Heidelbergse Catechismus werd gebruikt. Voor de toelating tot het heilig avondmaal werden de 14- tot 17-jarige jongeren bevraagd over hun godsdienstige kennis.

Toch werd in de loop van de achttiende eeuw ook in de hugenotengemeenten de confirmatie ingevoerd, inclusief inzegening door handoplegging. De gemeente van Karlshafen was in 1742 een van de eerste.

Uit de expositie in het Hugenotenmuseum blijkt dat de plechtigheid bij de hugenoten nogal sober verliep, in tegenstelling tot het feestelijke karakter van de confirmatie in de Evangelische Kerk. Omstreeks 1800 schreef ene Charlotte Zechlin: „Het was niet de bedoeling dat je je zou opdoffen; iedereen moest in de eenvoudigste kledij verschijnen voor de predikant, die niet wilde dat uiterlijke dingen zouden afleiden van deze heilige handeling. Met de hand op de Bijbel moest je beloven naar Gods geboden te leven en trouw en gelovig bij de waarheid van de Heilige Schrift te blijven. Daarna legden we onze hand in die van de predikant. Een blijde gebeurtenis die ons allen erg heeft ontroerd.”

Confirmatiekleding

Bij de confirmatie had de kleur van de kleding een belangrijke symbolische betekenis. Een poster vermeldt: „Wit geldt in het Nieuwe Testament als de kleur van de echte christen, het staat in de Bijbel voor het naderen tot God. Wit als symbool van reinheid, van wedergeboorte in Christus, van voleinding en vreugde.”

In de begintijd van de christelijke kerk was het gebruikelijk dat de volwassenen die in de paasnacht werden gedoopt, daarna een week lang een wit kleed droegen. Die week na Pasen kreeg dan ook de naam Witte Week.

Aanvankelijk was wit ook de kleur voor confirmatiekleding. Maar de meningen waren daarover verdeeld. Vanaf de negentiende eeuw won zwart steeds meer terrein als kleur van officiële en feestelijk kleding en voor de confirmatie.

Onder de titel ”Petticoat en confirmatie, een tijdreis in de vijftiger jaren” laten posters zien hoe het er zo’n zestig jaar geleden in de praktijk aan toeging. De confirmatiekleding, met name de rok van de meisjes, was zwart. Een wit kraagje of witte blouse waren wel toegestaan, maar broekpakken waren voor de meisjes taboe. Zij droegen verder een wijde petticoat met daaronder hoge hakken en nylon kousen met een zwarte naad. „We hebben elkaar van alle kanten bekeken om te zien wie de wijdste rok met de mooiste petticoat had”, zei een van de meisjes.

Als confirmatiegeschenk kregen ze behalve een Bijbel en gezangenboek ook een horloge. Tegenwoordig zijn dat eerder smartphones, waardebonnen en geld.

Het uiterlijk veranderde ingrijpend: de zoons gingen net als hun vader een net pak met stropdas dragen. Het uiterlijk van de meisjes veranderde nog meer, de schortjes gingen af, velen lieten hun vlechten afknippen, de tot dan los gedragen haren werden opgestoken en er werden permanentjes gezet.

Puberteitsritueel

De confirmatie verloor door de jaren heen steeds meer van haar geestelijke karakter. Ze werd steeds meer een ceremoniële handeling. De confirmatie op 14-jarige leeftijd viel voor veel kinderen samen met het einde van de schooltijd en werd daar- om gezien als een ”puberteits- ritueel”, een gemarkeerde overgang van kind naar volwassene. Vanaf dat moment mochten ze sigaretten roken en alcohol drinken. Soms werden ze met ”u” aangesproken. De meisjes hoefden voortaan geen beleefdheidsbuigingen meer te maken en de jongens waren niet meer de knechtjes van iedereen.

De tentoonstelling ”Konfirmation – ein Kind der Reformation” is tot 31 augustus 2017 te zien in het Deutsches Hugenotten-Museum in Bad Karlshafen.