De haven in of uit, het maakt eigenlijk niet zo veel uit. De mooiste skyline van Europa ontvouwt zich vanzelf. Stoere sleepboten, indrukwekkende kranen, huizenhoge containerschepen, Erasmusbrug, de Euromast, Kop van Zuid. Zeker vanaf het bovendek van een cruiseschip is Rotterdam een plaatje.

Zaterdag is het weer zover. Precies 150 jaar nadat de Rotterdam I op 15 oktober 1872 als eerste schip van de Holland America Line (HAL) vanuit Rotterdam naar New York vertrok, steekt ook de gloednieuwe Rotterdam VII de Atlantische Oceaan over. Om zes uur zaterdagmiddag gaan in hartje Rotterdam de trossen los, klinkt de scheepshoorn en zwaaien de Rotterdamse wethouder Robert Simons en HAL-president Gus Antorcha het huidige vlaggenschip uit. En dat op steenworp afstand van het oude hoofdkantoor van de HAL: Hotel New York op de kop van de Wilhelminapier.

Met deze trans-Atlantische oversteek trapt HAL haar 150-jarig jubileum af. Waren het in oktober 1872 vooral gelukzoekers die in Amerika een beter bestaan wilden opbouwen, in oktober 2022 zijn er gefortuneerden aan boord die „de historie willen meemaken.” Toen was er plek voor tien kajuitpassagiers, zestig landverhuizers en 800 ton lading. Nu zijn er 1340 hutten en 11 restaurants. Aan boord vinden bijna 2700 passagiers een plek.

Eerbetoon

„Holland America Line is geëvolueerd van een rederij tot een merk dat synoniem staat voor uitzonderlijke cruisevakanties, en deze jubileumoversteek is een eerbetoon aan de reis die miljoenen immigranten naar de Nieuwe Wereld hebben gemaakt”, aldus Antorcha.

De maatschappij verloochent haar afkomst niet. Immers, 150 jaar geleden werd het bedrijf in Rotterdam opgericht. Antoine Plate en Otto Reuchlin zetten een rechtstreekse verbinding op naar Amerika, uitgevoerd met stoomschepen. Op 15 oktober 1872 was de allereerste overtocht, met het stoomschip Rotterdam. In 1873 werd Plate, Reuchlin & Co omgezet in de Nederlandsch-­Amerikaansche Stoomvaart-Maatschappij. Inmiddels was de Nieuwe Waterweg geopend, waardoor Rotterdam kon uitgroeien tot een havenstad van wereldformaat. In deze periode werd New York een vaste bestemming. In 1896 werd de naam gewijzigd in Holland-Amerika Lijn (HAL).

De HAL vervoerde honderdduizenden emigranten naar de overkant. Bij veel oudere Nederlanders staat de Rotterdamse kade daardoor in het geheugen gegrift. Hier namen zij voor lange tijd afscheid van geliefden die de sprong naar de West maakten of vertrokken zij zelf voor familiebezoek naar de andere kant van de Atlantische Oceaan. Anderen stapten er op de boot naar Nederlands-Indië.

Wapens

Glorie en verval wisselden elkaar af in de geschiedenis van de HAL: bloei in de jaren twintig, achteruitgang tijdens de crisisjaren en net toen het weer beter leek te gaan en de HAL in 1938 de luxueus ingerichte Nieuw-Amsterdam in de vaart had gebracht, gooide de Tweede Wereldoorlog roet in het eten. De HAL-schepen werden ingezet voor de geallieerden en werden gebruikt voor het vervoer van soldaten, wapens of brandstof. Na de oorlog werden ook overlevenden uit de Japanse interneringskampen gerepatrieerd. Het eerste schip met gewone passagiers dat uit Rotterdam vertrok was de Westerdam op 28 juni 1946. Na de oorlog waren het veelal migranten uit heel Europa die een nieuwe toekomst zochten.

Cruises

Betaalbare vliegreizen brachten de HAL in ander vaarwater. De grote stoomschepen waren niet meer rendabel en een overtocht per schip kostte veel meer tijd dan met het vliegtuig. Om toch inkomsten te genereren werden schepen steeds vaker ingezet voor cruises. In 1971 werd de passagiersdienst geheel afgestoten. In 1978 verhuisde het hoofdkantoor van de Holland-Amerika Lijn naar New York. Het bedrijf ging zich vervolgens steeds meer richten op cruises in het Caraïbisch gebied en de Middellandse Zee.

De band met Nederland werd in die tijd steeds losser. Uiteindelijk betekende de volledige overname in 1989 van de ooit oer-Hollandse rederij door Amerikaanse cruise­gigant Carnival de definitieve breuk met Nederland. Niettemin klinkt in de huidige naam Holland America Line de Nederlandse oorsprong nog door en varen de Amerikaanse schepen onder Nederlandse vlag. De namen van de elf HAL-schepen eindigen allemaal op ”dam” en de officieren aan boord zijn overwegend Nederlanders. Rotterdam is thuishaven, zij het alleen nog in naam. En het onder Hollandse vlag varen is niet vanwege de geschiedenis, maar ingegeven door het gunstige Nederlandse belastingklimaat.

Alle passagierslijsten van de HAL zijn door het Stadsarchief Rotterdam gedigitaliseerd. Iedereen kan online op zoek gaan naar familieleden die tussen 1900 en 1969 met de HAL hebben gereisd of zijn geëmigreerd. Op de lijsten staat soms verrassende informatie: zo blijken er kinderen aan boord te zijn geboren, zaten er meerdere verstekelingen op de schepen en er is zelfs een hond geweest die zelfstandig op reis ging.

De oudste bewaard gebleven lijst is van 3 mei 1900 en start met een passagier die naar New York vertrok. De laatste reiziger is op 29 december 1969 met een vrachtschip vertrokken naar New Orleans. Bekende passagiers zijn de natuurkundige Albert Einstein, schrijver Thomas Mann, architect H. P. Berlage, luchtvaartpionier Anthony Fokker, arts Daniël den Hoed, econoom Jan Tinbergen en schrijver Godfried Bomans. Ook ds. Gerrit H. Kersten komt voor. In september 1959 voer kroonprinses Beatrix mee naar New York.

Er staan volgens het Stadsarchief Rotterdam 2.597.139 personen in de lijsten. De naam Pasterkamp levert drie hits op. Een zekere Jan Pasterkamp vertrok op 4 augustus 1915 met de Rotterdam vanuit Rotterdam naar Noord-Amerika. In februari 1954 keerden twee Pasterkampen terug naar Europa.

Afval

De HAL wist zich te redden: het ging van emigrant naar recreant en van stoomschip naar biobrandstof. Maar een nieuwe uitdaging wacht: het imago van de ‘varende vakantiedorpen’ ligt onder vuur. Een virus verspreidt zich makkelijk onder zo veel mensen op een schip. Bovendien verstoken cruiseschepen grote hoeveelheden brandstof. Dat leidt tot uitstoot van stoffen die gevaarlijk zijn voor de volksgezondheid.

Aan boord van de huidige elf HAL-schepen is er oog voor duurzaamheid, zoals afval scheiden en reinigen van gebruikt water. Er loopt een proef met biobrandstof. Opmerkelijk echter is de keuze van de rederij om haar nieuwe vlaggenschip op (weliswaar zwavel­arme) gasolie te laten varen, terwijl andere cruisemaatschappijen wel overschakelen op schonere brandstoffen, zoals vloeibaar aardgas (lng). Vergeleken met stookolie leidt gebruik van gas tot 75 procent minder uitstoot van stikstof en fijnstof en 90 procent minder zwavel. Het is dus aanmerkelijk beter voor de gezondheid dan stookolie.

De gemeente Amsterdam –van waaruit de Rotterdam VII afgelopen zomer bijna wekelijks vertrok– wil vanaf 2030 alleen nog uitstootvrije cruiseschepen in de haven toestaan. Rotterdam zet in op walstroom zodat schippers in de haven hun motoren kunnen uitschakelen, omdat ze elektriciteit van de kant halen. De voorziening kost 22,5 miljoen euro en komt in de cruiseterminal, wat een rijksmonument is.

Uniek is dat cruiseschepen in Rotterdam afmeren in het hart van de stad. Omwonenden van de Rotterdamse cruiseterminal klagen echter over geluid, trillingen in de woningen door zware motoren, luchtvervuiling en parkeeroverlast. Bewoner Bauke Visser, als hoogleraar verbonden aan de Erasmus Universiteit, bekritiseert op zijn website een „aantal mythes.” Zo gelooft hij niet dat de transitie naar vloeibaar gas zo’n vaart loopt. „Er zijn op dit moment maar zes cruiseschepen op de wereld die op vloeibaar gas varen. Dat is 2 procent van het totale aantal. Tot 2027 worden er 75 nieuwe cruiseschepen geleverd, waarvan er 24 op lng kunnen varen. Dat is een derde.”