Als de ”Grote Drie” worden ze soms aangeduid, schrijft Laurens van der Tang in februari in De Wachter Sions, het kerkblad van de Gereformeerde Gemeenten in Nederland: Dietrich Bonhoeffer, C. S. Lewis en Tim Keller. Ze zijn, zo concludeert hij, „in de afgelopen 10-15 jaar uitgegroeid tot veelgelezen auteurs in de gereformeerde gezindte.” In twee artikelen beschrijft Van der Tang de drie, waarbij het eindoordeel kritisch is: „distantie is op zijn plaats” en „deze auteurs kunnen theologen uit de traditie van Reformatie en Nadere Reformatie niet vervangen.”

Hij is niet de eerste die deze –overigens zeer verschillende– drie schrijvers in één adem noemt. „Wie hun geschriften eerlijk leest”, schrijft ds. A. Schreuder in 2016 in de inleiding van het Kerkelijk Jaarboek van de Gereformeerde Gemeenten, „mist nagenoeg helemaal het wezenlijke punt van de persoonlijke toe-eigening van het heil.”

Wie waren deze ”Grote Drie” eigenlijk? Deze vierdelige serie werpt licht op hun werk en op de vraag hoe dat te waarderen valt.

Instemming

Dat is bij Dietrich Bonhoeffer direct al niet eenvoudig. Wat opvalt, is dat de theoloog van bevindelijk tot vrijzinnig met instemming wordt geciteerd. Hij wekt bewondering om zijn originele theologie, en niet minder vanwege zijn gewetensvolle houding als verzetsman in de Tweede Wereldoorlog.

De brede waardering toont ook de ongrijpbaarheid van de lutherse theoloog. Die heeft meerdere oorzaken. De belangrijkste is dat Bonhoeffer tijdens zijn leven volop in ontwikkeling was. Niet zonder reden gaf zijn vriend Eberhard Bethge zijn vuistdikke biografie over Bonhoeffer de ondertitel ”Theoloog – Christen – Tijdgenoot”. Hij typeerde daarmee drie heel verschillende fasen in het leven van Bonhoeffer.

Deze periodes zijn behulpzaam om hem beter te begrijpen. Allereerst was Bonhoeffer theoloog. Aan de universiteit werd hij gevormd door een liberaal klimaat, waar de historisch-kritische methode om de Bijbel te lezen uitgangspunt was. Dat vormde hem zijn leven lang. In die zin is Bonhoeffer volledig ‘modern’ theoloog.

Toch sloeg hij een andere weg in dan zijn liberale docenten. De redenen hiervoor zijn eigenlijk als drie ‘ontmoetingen’ te typeren. Allereerst was er de ontdekking van de theologie van Maarten Luther. Hij ontdekte daarin het ”sola gratia”, door genade alleen. Lutherse lijnen zijn in veel van Bonhoeffers werken te vinden, regelmatig met rechtstreekse citaten.

Een tweede bepalende ontmoeting was die met het werk van zijn tijdgenoot Karl Barth (1886-1968). Diens nadruk op Gods openbaring –door Bonhoeffers docenten fel bestreden– wekte bewondering bij de jonge Duitse theoloog.

Bekering

Een derde ‘ontmoeting’ was voor Bonhoeffer de meest ingrijpende: die met het Woord. Hij schrijft er zelf over: „Ik was waanzinnig eerzuchtig, wat velen aan mij opmerkten. (…) Toen gebeurde er iets, dat mijn leven tot nu toe geheel veranderd heeft. Ik begon voor het eerst in mijn leven echt de Bijbel te lezen. Dat is heel erg om te zeggen. Ik had weliswaar veel gepreekt, veel van de kerk gezien, veel erover gepraat en geschreven – en toch was ik nog geen christen, maar nog altijd heel wild en sterk mijn eigen heer gebleven.” Bethge spreekt over een bekering van theoloog tot christen, de tweede fase in zijn leven.

In deze periode zou Bonhoeffer een aantal van zijn meest geliefde werken schrijven: ”Gemeenschapsleven” en ”Navolging”. Ontmaskerend is zijn afrekening met „goedkope genade”, waarbij christenen in het Evangelie wel vrijheid willen vinden, maar niet Christus’ oproep om Hem na te volgen: een oproep die de mens het leven kost.

Een lutherse diepte, de scherpte van zijn analyse van een mens als vijand van genade, de aandacht voor een piëtistische omgang met God – het zijn ongetwijfeld deze tonen waardoor Bonhoeffers werk ook in reformatorische kringen ingang vond. Tegelijk is daarin altijd een bepaalde afstand met de gereformeerde theologie. Bonhoeffer denkt sterk vanuit de gemeenschap, die in Christus geheiligd is en daardoor deelt in Zijn genade. Dat geeft een algemeenheid in zijn spreken over het heil, waardoor persoonlijke toe-eigening naar de achtergrond schuift.

Religieloos

Veel moeilijker nog is het Bonhoeffer in zijn laatste levensfase te typeren, die van ”tijdgenoot”. Met name in de gevangenis ontwikkelt zijn denken zich nog sterk, zo blijkt uit zijn brieven en aantekeningen, gebundeld in ”Verzet en overgave”.

De wereld is „mondig” geworden, schrijft Bonhoeffer, en christenen zullen daarin een andere plaats moeten innemen. De kerk moet niet langer streven naar oude machtsposities; zelfs spreken over God kan niet langer zoals voorheen. Bonhoeffer spreekt over een „religieloos geloof”, dat „werelds spreekt over God, zonder religie. God laat ons weten dat we moeten leven als mensen die het leven zonder God aankunnen.”

Eenvoudig is het niet om zijn woorden te peilen. Vrijzinnige bewegingen gebruikten ze in de vorige eeuw vaak om te pleiten voor een theologie die zich niet zozeer richt op God, maar op sociale gerechtigheid in deze wereld. Het is te begrijpen dat zij in Bonhoeffers woorden een aanknopingspunt voor hun standpunt vonden, maar het is de vraag of zij de theoloog volledig recht doen.

Drie uiteenlopende fasen in het leven van een theoloog met grote denkkracht maken het moeilijk zijn theologie onder één noemer te brengen. Daarbij komt dat Bonhoeffers denken nooit voltooid is. Zijn theologie was nog volop in ontwikkeling, juist ook in de gevangenisjaren 1943-1945. Maar tot een afronding, een totaalvisie, kwam het nooit. Slechts 39 jaar oud was Bonhoeffer toen de nazi’s hem executeerden en daarmee ook zijn theologiseren tot een einde brachten.