Na aftimmering ervan door de Europese Commissie worden de details bekendgemaakt. Maar de hoofdlijn zal niet anders zijn dan de minister al meldde: in 2026 is het over en uit, en tot die tijd komt er een stapsgewijze afbouw met strikte voorwaarden. Zeker is dat dit melkveehouders veel geld gaat kosten.

Derogatie: het woord wordt vaak uitgelegd als versoepeling van de Europese mestregels voor Nederland. Dat geeft de indruk dat Nederlandse boeren iets doen wat eigenlijk niet mag, maar wat door Europa door de vingers wordt gezien.

Maar feitelijk is de derogatie een uitzondering waarvoor een alleszins gerechtvaardigde reden is. In dit geval is dat de hoeveelheid stikstof die gras onder de Nederlandse omstandigheden –denk aan zaken als klimaat, watervoorziening en kwaliteit van de grond– nodig heeft om optimaal te kunnen groeien.

Vruchtbaar

Gras groeit in het vruchtbare Nederland langer en harder dan gemiddeld in Europa, mits het voldoende voeding krijgt. Daarom mogen Nederlandse melkveehouders al sinds 2006 meer mest van hun koeien op hun land uitrijden dan hun collega’s in veel andere landen. Dit jaar is dat op klei- en veengrond zoveel mest als overeenkomt met 250 kilogram stikstof. Boeren op zand- en lössgrond mogen 230 kilogram uitrijden.

De Europese norm is 170 kilogram. Die geldt vanaf 2026 ook in Nederland. Dat zou betekenen dat het gras minder stikstof ontvangt dan waar het behoefte aan heeft. Maar boeren mogen wél aanvullen met kunstmest.

De totale toegestane stikstofbemesting ligt zelfs behoorlijk hoger dan wat de boer in de vorm van koeienmest mag uitrijden. Voor grasland dat steeds gemaaid wordt, is dat 320 kilogram op zand- en lössgrond, 300 kilogram op veengrond en 385 kilogram op kleigrond. Voor weiland liggen die cijfers enkele tientallen kilo’s lager.

Kortom: gras heeft stikstof nodig om te groeien, boeren geven die stikstof deels in de vorm van dierlijke mest en deels in de vorm van kunstmest. Beide meststoffen vullen elkaar aan, maar ze zijn niet zomaar tegen elkaar in te wisselen.

Een nadeel van dierlijke mest is dat planten niet alle stikstof die erin zit, snel kunnen opnemen. Aan de andere kant heeft dierlijke mest bijkomende voordelen. Naast stikstof zitten er andere voedingsstoffen in die planten nodig hebben. Ook verbetert mest de structuur van de grond, zodat planten er beter in kunnen wortelen.

Kosten

Veehouders willen graag zoveel mogelijk mest van de eigen koeien op hun land uitrijden. Dat scheelt kosten: ze hoeven minder te betalen voor het afvoeren van een eventueel overschot aan mest én ze hoeven minder kunstmest aan te kopen. Kunstmest is momenteel heel duur omdat voor de productie ervan veel aardgas nodig is.

Zo’n 16.500 boeren maken gebruik van de derogatie. Volgens een factsheet van landbouworganisatie LTO zijn zij goed voor 45 procent van het Nederlandse landbouwareaal. Met de extra mest die ze mogen uitrijden sparen melkveehouders 25 procent kunstmest uit. Ook is de derogatie goed voor het klimaat: het groeiende gras legt 750 miljoen kilogram CO2 vast. LTO spreekt van „de ultieme vorm van kringlooplandbouw.”

Dat Brussel toch van de derogatie af wil, heeft alles te maken met de waterkwaliteit in Nederland. Die zit nog onder de in Europees verband afgesproken norm. Nederland doet er volgens de Europese Commissie te weinig aan om dat te veranderen en heeft een tik op de vingers nodig.

Opmerkelijk genoeg blijkt uit onderzoek dat juist bij veehouderijen die gebruik maken van de derogatie de waterkwaliteit beter is dan gemiddeld. Dat is te danken aan het gras, dat verplicht op minimaal 80 procent van het land van een deelnemende boer moet groeien. En op grasland spoelen minder mineralen uit naar grond- en oppervlaktewater dan op bouwland.

Contraproductief

Dit aspect laat Brussel niet meetellen, maar het kabinet ziet de bui al hangen: verlies van de derogatie dreigt op dit punt contraproductief uit te pakken. Dat verwacht ook universiteit Wageningen UR. Immers, veehouders zouden een deel van hun grasland wel eens kunnen inwisselen voor mais of akkerbouwgewassen als die meer rendement opleveren. Om dat te voorkomen bereidt het kabinet alvast een graslandverplichting voor, kondigde de minister aan.

Intussen hebben agrarische accountantsbureaus, verenigd in koepel VLB, gerekend aan de economische impact van het verlies van de derogatie. Ze concluderen dat de extra kosten voor afzet van dierlijke mest en aankoop van kunstmest voor een gemiddeld melkveebedrijf tussen de 23.000 en 28.000 euro bedragen. Afgezet tegen het doorsnee rendement over de afgelopen vijf jaar belandt zo’n bedrijf in de rode cijfers.

Volgens sectororganisatie ZuivelNL is „de economische duurzaamheid van een groot aantal melkveebedrijven in gevaar.” Geld om te investeren in innovatie –een van de wegen waarlangs het kabinet de stikstofcrisis denkt op te lossen– hebben boeren straks niet meer.

Om de melkveehouders tegemoet te komen, wil het kabinet een subsidieregeling optuigen. Hiervoor trekt het de komende drie jaar maximaal 130 miljoen euro uit. Niet meer dan „een doekje voor het bloeden”, vindt LTO.

Extra zuur is dat Nederland zich al jaren sterk maakt voor toelating van ‘groene kunstmest’. Dat zijn hoogwaardige meststoffen die gemaakt worden van dierlijke mest en kunstmest kunnen vervangen. Maar Brussel ziet dit los van de discussie over de derogatie.