De Tweede Kamer ontving op 28 maart van dit jaar een petitie met 8000 handtekeningen van de actiegroep Maas Cleanup. Dit is een beweging van bedrijven, organisaties en burgers die zorgen hebben over de rivier de Maas. Ze is diep verontrust over de grote hoeveelheid plastic in het rivierwater. Dat wil ze een halt toeroepen.

De manier waarop Maas Cleanup dit probleem wil oplossen, is door de rivier te zien als een rechtspersoon. Net als een natuurlijk persoon, een bedrijf of organisatie kan een rivier dan bijvoorbeeld een rechtszaak aanspannen. Mocht de Tweede Kamer werk gaan maken van het verzoek van Maas Cleanup, dan is de Maas niet de eerste rivier die deze bijzondere juridische positie bezit.

De Whanganui-rivier in Nieuw-Zeeland kreeg in 2017 al evenveel rechten als een mens. Het waren de oorspronkelijke bewoners van dit land, de Maori’s, die hier jarenlang voor vochten. Volgens de Maori’s is de rivier een levend wezen en bezit zij spirituele krachten. De mens dient deze te respecteren en mag daarom niet met de rivier omgaan alsof ze zijn bezit is. Toch kan de rivier ook niet zonder mensen. Zij heeft twee vertegenwoordigers die haar belangen, indien nodig, verdedigen voor de rechtbank. Prof. Tineke Lambooij, hoogleraar aan de Nyenrode Business University, houdt zich al langer met de rechten van rivieren en andere wateren bezig. Zij concludeert op de website van de universiteit „dat het kosmische wereldbeeld van de inheemse bewoners daarmee in de wet werd geïntegreerd”.

Samen met anderen schreef Lambooij in 2018 in Trouw over de positie van de Waddenzee. Hun pleidooi is om de Waddenzee een plek in de Grondwet toe te kennen. Dit borgt niet alleen het behoud van een schone leefomgeving voor de mens. Naast de noodzaak dit belang te erkennen, is er sprake van een toenemend besef dat de mens onderdeel is van de natuur en dat hij die natuur nodig heeft om te overleven. Daaruit volgt dan het toekennen van gelijke rechten aan mens, plant, dier, natuurgebied, rivier, enzovoort.

Nu van de Waddenzee naar de Noordzee. Ook in 2018 werd de Ambassade van de Noordzee opgericht. Het uitgangspunt was ”de zee is van zichzelf”. Dit zal hoogstwaarschijnlijk betekenen dat de zee een eigen waarde heeft, onafhankelijk van de waarde die de mens eraan toekent. Deze ambassade geeft zelf aan dat zij „de mens wil helpen gevoel te krijgen voor het niet-menselijke leven”. De ambassade realiseert zich wel dat de zee zelf niet kan communiceren. Daarom is het ook hier nodig dat vertegenwoordigers namens de zee deelnemen aan het politieke proces. Iemand zou de ‘zetel’ van het plankton kunnen innemen.

Het initiatief ”de Ambassade van de Noordzee” is rechtstreeks voortgekomen uit het denken van de Franse filosoof Bruno Latour. Onder de titel ”Het Parlement van de dingen” kwam in 2020 een aantal artikelen van deze filosoof in vertaling naar buiten. Latour zoekt naar een weg om niet-menselijke zaken een stem te geven. Nodig is daarvoor dat we ons geheel inleven in deze objecten, om hun belangen optimaal te kunnen vertegenwoordigen.

Bekendheid kreeg Latour vooral door zijn opvatting over de aarde (Gaia) als een levend organisme. De aarde is inmiddels zo gepijnigd door vervuiling, uitputting en opwarming, dat zij in opstand komt.

Zeker, de mensheid is planten, dieren en de niet-levende dingen om zich heen teveel gaan zien als objecten waarmee hij kan doen wat hem goeddunkt. Het is geen christelijke gedachte als we de natuur niet meer zien als schepping van God en daarom respectabel. Het is goed om onze menselijke bazigheid –zo nodig met wetten– te begrenzen. Maar dan kan ik toch ook geen baas meer in eigen buik zijn. Laten we eerst de heiligheid van menselijk leven respecteren alvorens een rivier of zee goddelijke status te verlenen.

De auteur publiceert over duurzaamheid en levensbeschouwing en doet dat op persoonlijke titel.