Artikel 2.4 van het Handvest van de VN laat aan duidelijkheid niets te wensen over: „In hun internationale betrekkingen onthouden alle leden zich van bedreiging met of het gebruik van geweld tegen de territoriale integriteit of de politieke onafhankelijkheid van een staat.”

Met de invasie in Oekraïne schond Rusland overduidelijk deze hoeksteen van het internationaal recht. Opmerkelijk genoeg beroept de Russische president Vladimir Poetin zich op hetzelfde VN-Handvest om het militaire optreden in zijn buurland te rechtvaardigen.

Een daad van zelfverdediging, noemt Poetin de „speciale operatie” in Oekraïne. Hij komt immers de Russische separatisten in het oostelijk gelegen Donbass-gebied te hulp. En hij stelt zich te weer tegen een mogelijke aanval van Oekraïne en de NAVO op Rusland.

Onzin, stelt dr. Lize Glas, hoofddocent internationaal en Europees recht aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. „Rusland is niet aangevallen. Het gaat Poetin om de bescherming van etnische Russen in een andere staat. Hij heeft juridisch geen punt, tenzij de VN-Veiligheidsraad toestemming zou hebben verleend, mogelijk met verwijzing naar genocide op het grondgebied van Oekraïne.”

Over dat laatste loopt momenteel een zaak tussen Rusland en Oekraïne bij het Internationaal Gerechtshof in Den Haag, op grond van het genocideverdrag dat beide landen hebben geratificeerd. Daarin maakt Moskou geen kans om het gelijk aan zijn kant te krijgen. Integendeel, het hof vaardigde vorige maand juist een zogenoemde „voorlopige maatregel” uit die Rusland opdraagt alle militaire activiteiten in Oekraïne te staken.

Gaat Rusland gehoor aan die uitspraak geven?

„Dat betwijfel ik. Rusland kwam al niet bij de hoorzittingen rond deze zaak opdagen. Dus als het al tot een inhoudelijke uitspraak komt, zal Moskou die hoogstwaarschijnlijk niet opvolgen.”

Waarom doet Poetin zelf een beroep op het internationaal recht?

„Dat is het opmerkelijke. Hij heeft niet gezegd dat hij zich niet aan het VN-Handvest gebonden acht. Dus hij spreekt nog wel de taal van het internationaal recht. Alleen trekt hij zich er zelf niets van aan. Het heeft vooral te maken met de legitimatie in zijn eigen land. Daar verkondigt hij dat er in Oekraïne een genocide op Russen aan de gang is. Dat wordt door de staatsmedia voortdurend herhaald. Hij gebruikt het als politiek argument, maar dat wil nog niet zeggen dat het juridisch steekhoudend is.”

Welke andere juridische gereedschappen zijn er nog voorhanden om Rusland aan te pakken?

„In het algemeen kun je een zaak tegen een staat aanspannen bij het Internationaal Gerechtshof in Den Haag. Dat kan in dit geval uitspraken doen op basis van een verdrag waar beide landen partij bij zijn. Oekraïense juristen hebben naarstig gezocht en zijn uiteindelijk bij het genocideverdrag uitgekomen.

Verder kan Rusland voor het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) worden aangeklaagd. Uitgangspunt is dat er dan schendingen van de mensenrechten op het eigen grondgebied moeten plaatsvinden. Of op territorium waar de staat in kwestie effectieve controle over uitoefent. Ook dat is dus lastig. Het EHRM heeft overigens alleen rechtsmacht als Rusland lid van de Raad van Europa is. En daar is het land nu juist uitgezet, als vergelding voor de inval in Oekraïne. Dat is ook heel treurig voor de Russen zelf, die nu geen mogelijkheid meer hebben naar de Europese rechter te stappen.

De derde mogelijkheid is individuen voor het Internationaal Strafhof (ICC) in Den Haag te dagen, bijvoorbeeld Poetin. Het probleem is dat Rusland geen partij is bij het Statuut van Rome waarbij het hof is opgericht. Oekraïne heeft in 2014 de rechtsmacht van het ICC voor onbepaalde tijd erkend. Het Strafhof kan alleen een proces voeren als de persoon in kwestie aanwezig is. Het is uitgesloten dat Poetin in Den Haag zal verschijnen. Er kan wel een arrestatiebevel tegen hem worden uitgevaardigd. Dat kan zijn reismogelijkheden fors beperken.”

Legt dit opnieuw de zwakte van het internationaal recht bloot?

„Er kan inderdaad betrekkelijk weinig worden gedaan. Want het begint al met de vraag of de verschillende internationale hoven wel rechtsmacht hebben. Tegelijkertijd biedt het internationaal recht normen die ook door Rusland worden geaccepteerd; ik ben blij dat we die in elk geval hebben.

Het is ook belangrijk dat de feiten worden vastgesteld en dat slachtoffers erkenning krijgen. En mogelijk kan Rusland ertoe worden gebracht een vorm van compensatie te verschaffen.”

Hoe groot is die kans?

„Rusland heeft door de jaren heen miljoenen euro’s aan compensatie betaald op basis van uitspraken van het EHRM. Bijvoorbeeld in zaken rond verdwijningen in Tsjetsjenië. Bij een veroordeling betaalde Rusland meestal wel. Het land neemt alleen geen preventieve maatregelen om incidenten te voorkomen.”