De Sovjet-Unie viel in 1991 uiteen, Oost-Europa ligt niet meer in de dwangbuis van het Warschaupact en de Russische maakindustrie stortte in de jaren negentig in en is daarvan nog niet geheel hersteld. De militaire en economische kracht van Rusland zijn dan ook niet te vergelijken met die van het vroegere Sovjetrijk, zegt prof. dr. Hans van Koningsbrugge, hoogleraar geschiedenis en politiek van Rusland aan de Rijksuniversiteit Groningen en directeur van het Nederland-Rusland Centrum. „Destijds was de Sovjet-Unie de grote tegenspeler van Amerika. Nu besteedt Rusland niet meer geld aan militaria dan Engeland en Frankrijk. Het leger en de bewapening zijn maar een fractie van wat ze destijds waren.”

Economisch is het land ook niet sterk. „Op de wereldranglijst van rijke landen staat Rusland vrij laag, tussen Zuid-Korea en Italië. Het bruto nationaal product van Nederland en België samen is even groot als dat van het veel grotere Rusland.”

Aan de Rijn

Tijdens de Koude Oorlog was de angst voor de Sovjet-Unie groot. „Ik herinner me een boek uit de jaren zeventig waarin werd gesteld dat de Russen binnen twee weken aan de Rijn konden staan. Zo werd er gedacht, zeker zolang Brezjnev in Moskou aan de macht was. In tijden als van de Cubacrisis in oktober 1962 was de dreiging van een Derde Wereldoorlog ook heel reëel. Meestal werd het conflict in de derde wereld uitgevochten: in Korea, Vietnam, Angola. Dat haalde dan weer even wat stoom van de ketel. Het was een mondiaal conflict; nu is het regionaal.”

De tegenstelling tussen Oost en West was een tegenstelling tussen ideologieën. Ook dat is nu anders, stelt de Groningse hoogleraar. „Poetin heeft geen ideologie. Hij voert een politiek van isolationisme, verpakt in antiwesterse sentimenten. Poetin is een vroegere KGB’er. De veiligheidsdienst was uit op controle. Dat zie je in Poetins werkwijze terug. Hij regeert als autocraat en trekt nu het hele veiligheidssysteem van Europa overhoop. Hij is ook een Sovjetmens die het vroegere imperium niet kan vergeten.”

Verleden

De Ruslandkenner noemt de argumentatie voor de aanval die het regime in Moskou nu heeft ingezet „lachwekkend; dit gaat nergens over. Poetins denkwereld is historisch gekleurd, gebaseerd op een 19e-eeuws denken over invloedssferen. Daardoor ziet het Kremlin het Westen als een enorme bedreiging. Oekraïne ligt vrij dicht bij Moskou en dus mag het niet westers worden. Maar het is voor Rusland helemaal geen bedreiging.”

Poetins historische beschouwing klopt volgens Van Koningsbrugge ook niet. „Hij zegt dat Oekraïne altijd tot Rusland heeft behoord, maar tot diep in de 18e eeuw was het Pools gebied. Als je op basis van de historie redeneert, kun je wel teruggaan tot Adam en Eva. Het gaat om de soevereine staten die er nu zijn. En als soevereine staat mag Oekraïne zelf kiezen of het tot de NAVO en de Europese Unie wil gaan behoren. Al neemt dat niet weg dat het Westen wat serieuzer om had kunnen gaan met de lezing die Poetin in 2006 in München hield. Hij trok toen al een rode lijn: Georgië en Oekraïne mochten geen lid van de NAVO worden.”

Zware klus

Intussen is Rusland voor Oekraïne wel een reële bedreiging, zegt Van Koningsbrugge. De toestand tussen beide landen is al acht jaar gespannen. „Kennelijk vindt de elite in het Kremlin dat het probleem nu opgelost moet worden, vóór de Russische presidentsverkiezingen. Maar het zal Poetin niet meevallen.”

Oekraïne „terugdwingen in de Russische invloedssfeer” is geen sinecure, zegt Van Koningsbrugge. „Je kunt wel het regime in Kiev omver willen werpen, maar daarna moet je ook nog een heel land bezet houden. Niet voor niets heeft de voorzitter van de Russische veteranenbond van officieren in een open brief Poetin opgeroepen deze aanval niet in te zetten. Oekraïne vecht nu al stevig terug. Het gaat hard tegen hard.”

Poetin zal het conflict snel willen afhandelen, zodat de schade voor Rusland beperkt blijft, veronderstelt de hoogleraar. „Het land heeft 650 miljard dollar gespaard en de meeste buitenlandse schulden afgelost, zodat het het wel even kan uitzingen, maar het wordt door de sancties toch hard getroffen. De aandelenkoers van de belangrijkste Russische bank is nu al in een dag tijd gehalveerd.”

Machtsvertoon

Bas Belder maakte het einde van de Koude Oorlog van nabij mee: hij was in de jaren 1984-1999 buitenlandredacteur bij het RD en deed onder meer verslag van de val van de Berlijnse Muur in 1989. Ook als SGP-Europarlementariër (1999-2019) volgde hij de ontwikkelingen op de voet.

Het Sovjetrijk is slechts voor een deel verdwenen, zegt Belder. „De unie viel uiteen, maar de machtsstructuur is gebleven en de Russische geheime dienst infiltreert net zoals hij dat tijdens de Koude Oorlog deed.” En de werkwijze is ook niet veranderd: „Poetin is een machtspoliticus. Door Oekraïne te destabiliseren, wil hij het land dwingen naar grote broer Rusland te luisteren. Het is de vraag of het hem lukt een marionettenregering te installeren.”

Geen wonder dat vroegere Oostbloklanden als Polen, Estland, Letland en Litouwen zich zorgen maken, zegt Belder. „De Baltische staten en de andere landen die achter het IJzeren Gordijn lagen, hebben de verschrikkingen van de Russische bezetting meegemaakt. Ze moesten aan de leiband van het Kremlin lopen, maar zijn er rond 1990 aan ontkomen. Poetin zou de geschiedenis het liefst terugdraaien. De enige taal die hij verstaat, is die van machtsvertoon. Het is nu zaak dat het Westen duidelijk maakt dat er een duidelijke militaire macht tegenover hem staat. En wat de Europese Unie betreft: als de oostelijke lidstaten worden bedreigd, heeft de hele Unie daarmee te maken.”

Poetin is volgens Belder niet de enige verantwoordelijke. „Recent onderzoek heeft wel duidelijk gemaakt dat er een elite om hem heen staat van oligarchen –machtige zakenlieden– en mensen van de geheime dienst. Het is de vraag hoe de Russische burgers het waarderen dat nu een volk wordt aangevallen dat nauw aan hen verwant is.”

Infiltratie

De gedachte „Help! De Russen komen” is volgens de oud-journalist niet reëel. „Ze zíjn er. Het is een van de totalitaire regimes die in het Westen ondermijnende activiteiten uitvoeren. Het is een droeve situatie dat West-Europa zijn defensie zo heeft verwaarloosd. De aanval op Oekraïne moet ons wakker schudden. Ook in Bijbels licht: het laat zien waartoe de mens in staat is.”

Toen Belder in het Europees Parlement kwam, werd er daar al snel over gesproken dat West-Europa op energiegebied te afhankelijk was van Rusland. Ruim twintig jaar later is dat nog steeds aan de orde. „Er is niets verbeterd. Ook op economisch gebied is Rusland duidelijk in het Westen aanwezig. Er zijn genoeg lessen te trekken uit de ontwikkelingen.”