Cultuur & boeken

Waarom Kafka juist nu weer actueel is

”Belastingdienst doet Kafka verbleken”, kopt Trouw. ”De strategie rond coronatesten is kafkaësk”, meldt de Belgische krant De Morgen. Wie is die mysterieuze schrijver die zelfs een eigen definitie in het woordenboek heeft? En waarom spreken zijn verhalen over een tor en een oneindige rechtszaak ons juist in deze tijd zo aan?

Aline de Bruin

23 February 2022 16:56

Vroeg in de ochtend wordt Jozef K. gearresteerd. Zonder dat hij weet waarom, zegt Franz Kafka in de roman ”Het Proces” erbij. Wat volgt is een achtbaan aan gebeurtenissen, die steeds vreemder en willekeuriger wordt. Jozef K. vindt geen weg meer uit het bureaucratische doolhof waarin hij terechtkomt. Niemand wil hem vertellen wat hij verkeerd heeft gedaan. Hij probeert zijn onschuld te bewijzen, maar weet niet waarvan hij beschuldigd wordt. Ondanks al zijn vragen krijgt hij nooit antwoord. „Het hoort blijkbaar bij dit soort rechtspraak dat men niet alleen onschuldig, maar ook onwetend wordt veroordeeld”, zegt K. op een gegeven moment onmachtig.

Als de advocaat van de gedupeerden in de toeslagenaffaire wordt gevraagd naar de gemoedstoestand van haar cliënten, verwijst ze in de Tweede Kamer naar deze roman van Kafka. De ouders voelen zich volgens haar net zo machteloos als hoofdpersoon Jozef K. „Ze liepen bij de Belastingdienst tegen een muur van ontkenning aan en kregen jarenlang geen antwoorden op vragen over wat ze fout zouden hebben gedaan.”

Kafka is terug in de maatschappij – als hij al ooit is weggeweest. ‘Zijn’ bijvoeglijk naamwoord, kafkaësk, wordt de laatste jaren weer vaker gebruikt om bizarre, beklemmende en vervreemdende situaties uit het nieuws te omschrijven. Of het nu gaat om de steeds veranderende coronamaatregelen, iemand die naar de cel moet voor een onbetaalde rekening van zestien jaar oud, de aardbevingsschadeafhandeling in Groningen of de gang van zaken bij de Belastingdienst; het doet velen denken aan Kafka.

Hij is een van de weinige schrijvers die een eigen definitie in het woordenboek hebben. De Dikke van Dale omschrijft kafkaësk als „een onbegrijpelijke en dreigende sfeer waar je geen invloed op hebt, vaak als gevolg van bureaucratie.” Het begrip is vooral gebaseerd op twee van de bekendste werken van Kafka: ”Het Proces” dus, en de novelle ”De gedaanteverwisseling”, waarin de hoofdpersoon in een reusachtig insect verandert.

Voor een schrijver die door veel mensen weleens is gelezen voor hun literatuurlijst op de middelbare school en die als een van de belangrijkste auteurs van de twintigste eeuw wordt gezien, schreef Kafka niet veel. Tijdens zijn leven publiceerde hij maar een paar verhalen en een aantal van zijn romans zijn nooit voltooid. Hij was niet snel tevreden over wat hij schreef en bleef voortdurend schrappen, hoofdstukken omwisselen en gedeelten toevoegen. Hij overleed al op relatief jonge leeftijd en heeft veel van zijn manuscripten niet kunnen afmaken. Daarom is het bij sommige romans onduidelijk of alle hoofdstukken in de goede volgorde staan. Wie bijvoorbeeld ”Het Proces” leest, komt hier en daar een cursief zinnetje tegen met een mededeling als „Dit hoofdstuk werd niet voltooid.”

Verbranden

Kafka werd geboren in juli 1883 in Praag. Hij groeide op in de Duitstalige Joodse gemeenschap van de stad. Later werkte hij voornamelijk vanuit Oostenrijk en Duitsland. Na zijn studie ging hij aan de slag als ambtenaar bij een verzekeringsmaatschappij. ’s Avonds en ’s nachts was er tijd om te schrijven. Hij had een haat-liefdeverhouding met de pen. Zijn drang om verhalen te noteren zag hij als iets noodzakelijks, maar in een brief noemde hij schrijven ook „een vreselijke bezigheid die een volledige opening van lichaam en ziel inhoudt.”

De schrijver trouwde nooit en had sowieso moeilijke relaties met vrouwen. Ook zijn gezondheid was niet optimaal. Hoewel er in die tijd niet veel bekend was over psychische ziekten, denken wetenschappers nu dat hij waarschijnlijk leed aan klinische depressie en sociale fobie. Door alle stress die dit met zich meebracht, was hij lichamelijk ook vaak ziek. Later kreeg hij strottenhoofdtubercolose, waardoor hij nauwelijks meer kon eten. Uiteindelijk overleed hij op 40-jarige leeftijd, waarschijnlijk aan ondervoeding.  Het frappante is dat Kafka waarschijnlijk helemaal niet voor ogen had een beroemde schrijver te worden. Tijdens zijn leven verbrandde hij al teksten waar hij niet tevreden over was. Voor zijn dood droeg hij een goede vriend op om al zijn manuscripten te vernietigen. Hoe serieus deze wens was, is nooit helemaal duidelijk geworden. Zijn vriend luisterde er in ieder geval niet naar en verzamelde zijn schrijven om het alsnog te publiceren.

Pootjes

Het werk sloeg snel aan. In de jaren zestig werd de term Kafka-verhaal al figuurlijk gebruikt en rond 1970 kreeg het woord kafkaësk een officiële plek in het woordenboek. De sfeer in zijn romans is zo absurd en onheilspellend dat er een speciaal woord nodig is om dat gevoel te omschrijven. Wie een Kafka gaat lezen, komt daar al snel achter. Neem ”De gedaanteverwisseling”, zijn meest bekende novelle. Hoofdpersoon Gregor Samsa wordt op een ochtend wakker en ontdekt dat hij in een reusachtig ondier is veranderd. Deze bizarre situatie moet bij Gregor zelf ook even landen, want eerst is hij voornamelijk bezig met op een goede manier uit bed te komen. „Met hoeveel kracht hij zich ook op zijn rechterzij wierp, steeds weer schommelde hij terug op zijn rug. Hij probeerde het wel honderd keer en deed zijn ogen dicht om zijn spartelende pootjes niet te hoeven zien.”

Je zou dit begin nog absurd humoristisch kunnen noemen, maar al snel escaleert de situatie. Gregor verliest zijn baan –als insect is het immers lastig communiceren– en zijn familie is zo bang voor hem dat hij in zijn slaapkamer wordt opgesloten.

Hoewel hij altijd de kostwinner was, komt hij er nu langzaam maar zeker achter hoe onbelangrijk hij is. Nu zijn familie niet meer op hem kan leunen, verzinnen ze zelf een manier om in hun onderhoud te voorzien. Gregor wordt vergeten.

Wat wil Kafka nou met dit absurde verhaal zeggen? Als lezer mag je dat zelf invullen. Wat blijft hangen is inderdaad dat gevoel van vervreemding en machteloosheid. Van hoe onbelangrijk we zijn als mensen en dat we er allemaal maar weinig toe doen en veel minder invloed hebben op onze omgeving dan we zelf denken.

Ook critici verschillen van mening over wat het werk van de auteur precies betekent. De een vindt het passen bij het modernisme. De ander noemt het absurdistisch, of ziet er invloeden uit het jodendom in terug. Een van Kafka’s beste vrienden zag zijn werk zelfs als een zoektocht naar God en de zin van het bestaan.

Wat je er ook in leest, zeker is dat mensen in de huidige tijd, die velen als verwarrend en complex ervaren, herkenningspunten vinden in zijn werk. Vooral ”Het Proces” wordt de laatste tijd weer regelmatig geciteerd in verschillende media. Wie in aanraking komt met onduidelijke protocollen, ellenlange wachtlijsten en situaties waarbij je eindeloos van het kastje naar de muur wordt gestuurd, identificeert zich met hoofdpersoon Jozef K., die volslagen wanhopig en machteloos wordt van de bureaucratie om hem heen. In het begin heeft hij nog vertrouwen in het proces, ook al is hij onschuldig opgepakt. „Hij woonde immers in een rechtsstaat, overal heerste vrede, alle wetten werden gehandhaafd, wie waagde het hem in zijn woning te overvallen? Hij was steeds geneigd alles zo luchtig mogelijk op te vatten, het ergste pas te geloven als het ergste zich voordeed, geen maatregelen te nemen voor de toekomst, zelfs als alles er dreigend uitzag.”

Bureaucratie

Hoe verder hij verstrikt raakt in het doolhof, hoe feller zijn toon wordt. Hij benoemt de lakse houding van ambtenaren, die hun verantwoordelijkheid niet willen nemen en als argument aandragen dat ze ook maar onderdeel van het systeem zijn en slechts hun werk uitvoeren. „Deze heren hier en ik zijn voor uw zaak volstrekt bijkomstig, ja, wij weten er haast niets van af”, antwoordt een ambtenaar als Jozef hem om hulp vraagt. Zelden werd het begrip bureaucratie treffender omschreven in één zin.

Kafka’s werk leest niet altijd makkelijk weg. Soms is het zo vreemd dat je als lezer elke vorm van houvast kwijtraakt. Maar misschien is dat juist wel de bedoeling van de schrijver. Het past in ieder geval bij het beeld van een leven waar we zelf geen invloed op hebben.

Uiteindelijk wordt Jozefs wanhoop over de gang van zaken zelfs opgevat als bewijs voor zijn schuld. Zijn uitroep op een van de laatste bladzijden blijft nog lang hangen. „Bestond er nog hulp? Waar was de rechter die hij nog nooit had gezien? Waar was de hoge rechtsinstantie waartoe hij nooit was doorgedrongen?”