Het zogeheten Cultuurstelsel dat gouverneur-generaal Johannes van den Bosch in 1830 invoerde, moest de opbrengsten uit de Nederlandse koloniën vergroten. Maar het leidde ook tot hoge sterftecijfers onder de plaatselijke bevolking op Java. Dat toonden historici van Wageningen Universiteit en Universiteit Utrecht aan in een maandag gepubliceerd onderzoek in The Journal of Economic History.

Onder het Cultuurstelsel dwongen de Nederlanders de Javaanse bevolking een aanzienlijk deel van hun land en arbeid te besteden aan de het verbouwen van de winstgevende producten suiker, koffie, thee, de kleurstof indigo en tabak. De winst moest de bevolking afdragen aan de Nederlandse overheid en aan inheemse vorsten.

Ondervoeding

De Javanen werden onderworpen aan zware dwangarbeid. Ze konden daardoor minder rijst verbouwen. Ondervoeding, onhygiënische omstandigheden en de verspreiding van ziekten zorgden samen voor hoge sterftecijfers.

Door andere sterfte-oorzaken uit te sluiten, ontdekten de onderzoekers dat in de hoogtijdagen van het Cultuurstelsel, in 1840, per duizend dwangarbeiders elk jaar dertig mensen extra overleden. Ook in de jaren hierna bleef het sterftecijfer hoog. Waren de prijzen voor thee, koffie en suiker op de Amsterdamse beurs laag, dan moesten er meer Javanen op de plantages aan de slag om de inkomsten op peil te houden. Met extra sterfte tot gevolg.

Multatuli

Dat stelsel kwam in de tweede helft van de negentiende eeuw onder vuur te liggen. Een van de aanjagers van de kritiek was de roman Max Havelaar van Multatuli. Ook ds. W. R. van Hoëvell klaagde over de armoede van de Javanen als een gevolg van het „mismaakte systeem.” Steeds meer mensen bepleitten daarom de afschaffing van het stelsel. In 1870 werden nieuwe wetten ingevoerd, waardoor de verplichte suikeraanplant verdween.

De onderzoekers concluderen dat deze cijfers in de jaren zeventig van de negentiende eeuw nog 10 tot 30 procent hoger zouden zijn geweest als het Cultuurstelsel niet was uitgefaseerd. Al eerder toonden verschillende studies aan dat het systeem ervoor zorgde dat de Javanen in armoede leefden.

Het Cultuurstelsel is een belangrijk onderwerp voor historisch onderzoek in de geschiedenis van Nederlands-Indië.