In het Friese Nijland is ds. De Waal (40) sinds 2015 verbonden aan de protestantse gemeente, die een kleine 400 leden telt. Deze donderdag promoveerde hij aan de Protestantse Theologische Universiteit (PThU) te Groningen op een studie over „de diaconale roeping van de kerk in de context van vergrijzing.” Uitgeverij Eburon brengt zijn dissertatie ”Diaconaat en ouderen” op de markt.

”Ouderen” is een breed begrip. Over wie hebt u het precies?

„Ik geef aan dat ouderen geen eenduidige groep zijn en dat we hen ook niet zo moeten benaderen. Veel mensen van pakweg 60 jaar en ouder zijn er niet bij gebaat als oudere te worden aangeduid. Soms wordt ouderdom verbonden met het moment van pensionering. Terwijl begrippen als vitaliteit en vrijwilligerswerk veel beter bij een grote groep gepensioneerden passen. Zij hebben de tijd en de bereidheid om zich voor maatschappelijke of kerkelijke doelen in te zetten. Een andere groep zijn de kwetsbare ouderen die zorg nodig hebben. Dat zie je gemiddeld genomen vanaf tachtig jaar.”

Wat is de belangrijkste theologische notie als het gaat om diaconaat en ouderen?

„We ontvangen barmhartigheid van Christus en mogen die barmhartigheid doorgeven aan anderen. Het gaat om het dienen van elkaar in samenhang met de dienst aan God. Daarbij staat niet alleen barmhartigheid centraal –de ander aandacht geven, hulp bieden–, maar ook gerechtigheid: hoe kunnen we onze naaste recht doen? Dat geldt ook in de omgang met ouderen.”

Welke ontwikkeling kenmerkt de aandacht voor ouderen in het diaconaat de afgelopen vijftig jaar?

„Eeuwenlang speelde diaconaat een belangrijke rol in de zorg voor armen en ouderen. Denk aan de oudemannen- en oudevrouwenhuizen. Die zijn uiteindelijk overgenomen door de verzorgingsstaat omdat de kerk die zorg financieel en organisatorisch niet langer goed kon uitvoeren. De laatste decennia is haar positie in de samenleving veranderd. De kerk is door de secularisatie kleiner geworden en ook het diaconaat heeft een veel kleinere rol gekregen. In de naoorlogse periode zie je vooral kerkelijk georiënteerd bejaardenwerk: een soos of ontmoetingsochtend, ouderenreisje en kerstattentie.

Een belangrijke inhoudelijke ontwikkeling is dat diaconale initiatieven niet meer alleen vóór ouderen worden georganiseerd, maar meer in samenwerking met hen. Als het gaat om de vraag wat goed is voor ouderen in de gemeente, worden ze daar zelf bij betrokken. Er wordt meer naar hen geluisterd en ze worden aangesproken op hun capaciteiten. Dat is een goede zaak.

De nieuwe generatie actieve en zelfstandige ouderen is de traditionele patronen voorbij. Deze mensen zitten er vaak niet op te wachten dat er als ze 75 worden iemand met een attentie op de stoep staat omdat ze ineens tot de ouderen worden gerekend. Velen voelen zich niet oud en willen ook niet zo worden behandeld.”

U onderzocht wat kerkelijke beleidsplannen over ouderen schrijven. Wat viel u op?

„Beleidsplannen zijn interessant omdat ze zich bevinden op het kruispunt van enerzijds theologische ambities en diaconale dromen en anderzijds organisatorische mogelijkheden. Ik was benieuwd hoe plaatselijke beleidsplannen én visiedocumenten van de landelijke kerk spreken over diaconaat. Hoe gaan gemeenten om met ouderen, maar ook: hoe kijken ze tegen zichzelf als vergrijzende gemeente aan?

Vergrijzing wordt vaak als een bedreiging gezien. De vraag is dan: hoe kunnen we het tij keren? Op dit terrein is meer bezinning nodig. Als er al veertig, vijftig jaar sprake is van vergrijzing, is het niet reëel om je te blijven richten op de vraag: hoe buigen we die trend om? De Protestantse Kerk in Nederland, waarop mijn onderzoek zich richt, is een ouder wordende kerk. Vanuit die werkelijkheid moet ze kijken wat nu haar diaconale roeping is.”

Wat is de grootste uitdaging waar de verdergaande vergrijzing diaconieën voor plaatst?

„Een diaconie kan een kerkelijke gemeente helpen om te accepteren dat –in de meeste gevallen– de gemiddelde leeftijd van haar leden stijgt. Daar hoef je niet somber over te doen en je hoeft het evenmin toe te juichen. Ook een ouder wordende gemeente is gemeente van Christus en als zodanig geroepen tot diaconaat.

Dat betekent praktisch gezien: mensen aandacht geven, ontmoetingen creëren, praktische hulp bieden als daarom gevraagd wordt, juist ook op het gebied van ouderen. Zoek naar mogelijkheden om mensen uit een sociaal isolement of een situatie van eenzaamheid te halen, hoe moeilijk dat ook is. En kijk hoe je je in de huidige tijd en context –behulpzaam of kritisch– kunt verhouden tot de plaatselijke overheid.”

Wat kunt u als predikant met de uitkomsten van uw onderzoek?

„In de verkondiging probeer ik steeds twee lijnen zichtbaar te maken, die innig aan elkaar verbonden zijn: de dienst aan God en de dienst een elkaar. Als het gaat over vergrijzing, vind ik het belangrijk hoe je naar de gemeente kijkt. Doe je dat met een blik van: we worden steeds ouder en het einde van de gemeente is nabij? Of zie je een ouder wordende gemeente van Christus, in het besef dat leeftijd er in het Evangelie niet toe doet?

We moeten ervoor waken kinderen, jongeren en de middengeneratie in de kerk te zien als degenen die in stand moeten houden wat wij op dit moment aan het doen zijn. Bij het maken van beleid moet je niet verder dan vier jaar vooruit kijken. Durf in het heden te leven, in het besef: de gemeente rust niet op onze schouders, maar is van God. Wees dankbaar voor wat je nu hebt en leef uit verwondering.”