Met zijn zesentachtig Preken op het Hooglied, heeft Bernardus van Clairvaux (1090-1153) een meesterwerk binnen de Latijnse literatuur geschreven. In het boek Bruiloft I (uitg. Damon, Eindhoven) zijn de eerste drieëntwintig preken vertaald. Zij behandelen de eerste drie verzen van hoofdstuk 1 van het Hooglied. Achtereenvolgens concentreert Bernardus zich op de kus, de zalven, de voorraadkamers en het slaapvertrek. Na dit eerste deel volgen nog drie delen.

Cisterciënzers

Bernardus, abt van Clairveaux, behoorde tot de orde van de cisterciënzers, ook wel genoemd ”scholen van liefde”. Bernardus sluit zich aan bij het denken van Augustinus over de ziel met haar drie vermogens van geheugen, rede en de wil. Hij verbindt deze menselijke ‘drie-eenheid’ met de Goddelijke Drie-eenheid.

Bij Bernardus speelt de liefde een grote rol, die hij koppelt aan de wil en de rede, aldus vertaler dr. Verbaal, universitair hoofddocent Latijn aan de Universiteit van Gent. „De rede is belangrijk om de wil te zuiveren, die de mens in staat stelt om zich volledig over te geven aan de genade. Bernardus legt de nadruk op de innerlijke vorming van de ziel. Het is hem om een spirituele pedagogie te doen. Hij wil geen woorden uitleggen, maar harten inwijden.”

Bernardus is dé grote tegenstander geweest van Abaelardus, de grootmeester van de dialectiek (vorm van logisch redeneren) en scholastiek. Bernardus was vooral bezorgd voor de gevolgen van eenzijdig rationeel onderricht bij jongeren. In zijn oproepen tot bekering had hij zich altijd tot jongeren gericht en bij voorkeur tot studenten, aldus Verbaal. Hij was ook de uitroeper van de tweede kruistocht, die uitliep op een jammerlijke mislukking. Bernardus ontketende misschien wel de „eerste pan-Europese expeditie”, aldus dr. Verbaal. Het betekende „een totaal gezichtsverlies voor de abt en een zware aanslag op het gezag van de Kerk.”

In de geschiedenis is volgens Verbaal het beeld vertekend als zou Bernardus aan de oorsprong van de christelijke gevoels- of bruidsmystiek staan. „Niets is minder waar. Bernardus is eigenlijk een rationalist, zo belangrijk is de rede voor hem. Dat is ook het geval in zijn zeven preken over de kus in het Hooglied, een onderwerp dat zich helemaal leent voor gevoel en ervaring. Maar hij gebruikt de rede om dat gevaar in te tomen. Het gaat hem wel om het hart en dat is het verschil met Abaelardus die op het hoofd gericht is. Bernardus is zeker geen vijand van de wetenschappen, maar ziet deze enkel als stap tot de wijsheid. Deze wijsheid is de staat van de ziel waarin geheugen, rede en wil als eenheid worden ervaren.”

Bernardus was van grote invloed op Luther. Kon deze zich op Bernardus beroepen?

„Luther zou naar verluidt één heilige erkend hebben en dat was ”Sanctus Bernardus”. Wat hen beiden verbond, was de betekenis van de geloofservaring en de kritiek op de paus. Maar Bernardus bleef de paus trouw. Bernardus keurde zijn leven lang tochten naar Jeruzalem af, maar hij gehoorzaamde de paus toen deze opriep tot de tweede kruistocht.

Ook dacht hij anders over de menselijke wil. De genade kan volgens hem niet werken als de wil zich niet eerst open stelt, en daar heeft zij de rede voor nodig, want die moet de weg wijzen. Dat is ondenkbaar bij Luther.”