David Jeganjan (39) ziet het niet zitten terug naar Azerbeidzjan te trekken. Hij zit aan een tafel in een voormalige kliniek dat in het Armeense dorp Arsjaloeis, op een uur rijden van de hoofdstad Jerevan. Het onderkomen is beschikbaar is gesteld voor zijn gevluchte Armeense familie: zes volwassenen en negen kinderen. Het is te gevaarlijk voor hen in Azerbeidzjan, denkt David. „We worden daar vermoord.”

De familie vluchtte op 8 oktober uit Hadroet in de regio Nagorno-Karabach, gelegen op Azerbeidjaans grondgebied, maar met een pro-Armeens zelfbestuur. Het Azerbeidzjaanse leger veroverde de plaats tijdens de oorlog met Armenië om Nagorno-Karabach, herfst vorig jaar. Nu durft Davids familie niet meer terug. „Hoe kun je terugkeren met Azerbeidzjan als vijand?”, zegt David.

De ochtend van 27 september dacht Davids schoonmoeder, Anoesjik Davidjan (61), dat er een aardbeving plaatsvond. „Het bleken bommen.” Toen de familie vluchtte naar Armenië, ging Anoesjik er vanuit na twee dagen terug te kunnen keren, vertelt ze.

Nu heeft de familie al een jaar het eigen huis niet meer gezien. Kinderen en volwassen slapen samen op een kamer. Hun kleren liggen niet in kasten, maar in plastic tassen alsof ze elk moment kunnen vertrekken. Met zijn vijftienen delen ze een douche en wc. Ideaal is het niet, maar het kan slechter als oorlogsvluchteling.

Vertrouwen

De oorlog deed 90.000 mensen op de vlucht slaan naar Armenië, stelt de Armeense Migratiedienst. Een deel van de vluchtelingen gaat naar Rusland, omdat die geen toekomst ziet in Armenië. Anderen keren terug naar de gebieden die in Armeense handen zijn gebleven. Naar verwachting blijven 35.000 vluchtelingen in Armenië uit sociaaleconomische en veiligheidsredenen. Als onderdeel van het staakt-het-vuren tussen Armenië en Azerbeidzjan op 10 november moeten oorlogsvluchtelingen kunnen terugkeren.

Maar in de praktijk pakt dat anders uit, zeggen Arpy Manusjan (30) en Nvard Margarjan (33) van Socioscope, een ngo die onderzoek doet naar de oorlogsvluchtelingen. Azerbeidzjan laat hen niet toe, zeggen de twee in hun werkkamer in de hoofdstad Jerevan. „Het is etnische zuivering om te voorkomen dat Armenië in de toekomst aanspraak kan maken op dit gebied.”

Haat en wrok tussen beide landen maken de garantie op een veilige terugkeer onmogelijk, menen ze. „Er is geen vertrouwen tussen Armenië en Azerbeidzjan. Hoe kun je veilig terugkeren na een bloedige oorlog tussen twee landen die al dertig jaar vechten over de regio? Deze oorlog heeft de hele Armeense samenleving veranderd. Broers, vaders zijn omgekomen. Iedereen kent wel iemand die is overleden.”

Wat ook voor onzekerheid zorgt, is de rol van de gestationeerde Russische vredessoldaten, benadrukken Manusjan en Margarjan. In hoeverre beschermen zij teruggekeerde etnische Armeniërs?

Kelder

Gohar Avanesjan (67) moest voor de tweede keer in haar leven vluchten voor een oorlog, vertelt ze met vochtige ogen. Ze zit op de binnenplaats bij het huis van haar gastgezin in het dorp Amberd, ruim 30 kilometer ten westen van Jerevan. De eerste keer was eind jaren tachtig toen ze in de Azerbeidzjaanse hoofdstad Bakoe woonde en de eerste oorlog om Nagorno-Karabach tussen Armenië en Azerbeidzjan uitbrak. Ze vluchtte eind 1988 voor de gewelddadige aanvallen op in Bakoe wonende etnische Armeniërs.

Op 27 september opende ze het raam van haar woning in Chtsaberd en hoorde het geluid van bommen. Als je wil overleven, moet je weg, waarschuwde haar kleinzoon, die in het leger zat. Ook Avanesjan dacht dat ze na een paar dagen wel kon terugkeren. Voor haar vertrek gaf ze de planten nog water. Ze schuilde met 150 mensen in een kelder. Als het rustig was buiten, kon ze naar huis om spullen op te halen. Bijna een maand na het begin van de oorlog vluchtte ze naar Armenië. Chtsaberd kwam in handen van Azerbeidzjan. Na omzwervingen belandde Avanesjan met haar echtgenoot bij haar huidige gastgezin.

Een terugkeer is voor haar te gevaarlijk, gelet op haar leeftijd, broze gezondheid en de veiligheid. „De Azerbeidzjanen zullen ons vermoorden”, is haar stellige overtuiging. „Ze zullen Armeense kerken en scholen gesloten houden. Azerbeidzjan wist het Armeense leven uit.”

Serie Armenië na de oorlog

Dit is het laatste deel van een drieluik over Armenië na de oorlog van 2020 tegen Azerbeidzjan.