Frits Boterman heeft Merkel nooit persoonlijk ontmoet, maar toch spreekt zij de emeritus hoogleraar moderne Duitse geschiedenis bijzonder aan. Eerder, in 2017, schreef hij het boek ”Het land van Merkel” waarin hij de eerste twaalf jaar van de bondskanselier analyseerde.

„Ik ga natuurlijk nóg een keer over haar schrijven”, zegt Boterman. „Het is misschien een particuliere opvatting, maar deze vrouw heeft iets enorm ontroerends. Ze heeft als domineesdochter een aantal vaste principes waar ze aan vasthoudt. Ze laat zich niet van haar stuk brengen.”

Tegelijkertijd weet Boterman dat Merkel een machtspoliticus was, „want anders houd je het niet zestien jaar lang vol als bondskanselier. Dat bleek al aan het begin van haar carrière toen ze een aantal politici, die partijvoorzitter van het CDU wilden worden, op een zijspoor rangeerde. Bij die gelegenheid heeft ze een aantal haantjes gecastreerd.”

Dat is de andere kant van Merkel, wil Boterman maar zeggen. „En toch straalt ze iets uit dat me zeer aanspreekt. Zo komt ze bescheiden over. Dat is een eigenschap die ik iedereen toewens. Je ziet bovendien dat het effect heeft.”

Wat is Merkels grote verdienste op binnenlands gebied?

„In de eerste plaats dat zij de tegenstellingen binnen haar eigen partij heeft weten te reguleren. Daarnaast heeft zij haar stempel op de binnenlandse politiek weten te drukken. Zij heeft, met andere woorden, het voor elkaar gekregen dat andere politieke partijen met haar mee gingen regeren. Intussen zorgde zij ervoor dat zij de sterkste politicus van Duitsland is geworden. Dat is voor een deel door haar morele gezag. Dan kom ik weer uit bij die bescheidenheid: ze wachtte en woog alles goed af. Ze heeft Duitsland een enorm plezier gedaan door de stabiliteit waar de Duitsers zo van houden, te bewerkstelligen. Zij bracht rust en orde, en experimenteerde niet al te veel. Af en toe deed ze wat concessies aan de linkerzijde, zoals de ”Atomausstieg”, het stoppen met kernenergie.”

Waardoor er een gat op rechts ontstond en de extreemrechtse AfD een kans kreeg.

„Het cruciale moment in haar hele carrière is de vluchtelingencrisis van 2015. Tot dat moment had Merkel de zaken in Europa redelijk voor elkaar. Ze had op dat moment de financiële crisis met de euro aardig onder de knie. September 2015 stonden ineens een miljoen vluchtelingen aan de Oostenrijks-Duitse grens. Moest zij die mensen terugsturen? Moest ze een muur bouwen? Dat kon ze sowieso mentaal niet, omdat ze in de DDR zelf achter de Muur had geleefd. Daarop liet ze die vluchtelingen binnen onder het motto ”Wir schaffen das”. Het is nog altijd niet helder waarom ze het licht op groen heeft gezet.

Merkel heeft altijd alles weten te regelen, maar op dit moment groeide de realiteit haar boven het hoofd. Ze kon die mensen niet terugsturen, gezien het Duitse verleden. Tegelijkertijd heeft ze daardoor kiezers, maar ook partijleden van zich vervreemd. En ontstond er meer ruimte voor de AfD, die als een anti-EU-partij was begonnen, maar zich ontwikkelde tot een extreemrechtse populistische partij. De opkomst van die partij is natuurlijk een schandvlek voor Merkel en Duitsland.”

Vervreemdde Merkel ook een deel van haar achterban door op te schuiven bij ethische kwesties?

„In de ogen van mensen met een christelijke achtergrond of met bepaalde conservatieve waarden is Merkel naar links opgeschoven, bijvoorbeeld in het geval van het homohuwelijk. Er zijn mensen die zeggen: Dit is niet wat wij verstaan onder christendemocratische politiek. Merkel heeft de partij bijeengehouden, maar onderhuids groeien er allemaal tegenstellingen bij de christendemocratische partij. Dat gaat een probleem worden.

Dat Merkel de partij bijeen heeft weten te houden is een meesterlijke prestatie. Als Nederland kunnen we daar een voorbeeld aan nemen. Wij zijn blij met die stabiele factor aan de oostgrens, maar of dat zo blijft? Laschet lijkt me een aardige kerel, maar of hij de tegenstellingen binnen zijn partij kan beheersen is zeer de vraag. Je hoort mensen zeggen dat ze in Duitsland nog niet in de gaten hebben dat Merkel vertrekt, maar dat zullen ze na 26 september wel merken, is mijn vermoeden.”

Economisch gezien had Merkel veel te stellen met de eurocrisis. Wat valt hierbij op?

„Die eurocrisis zou ik willen verbinden met de coronacrisis. En wat zie je dan? Bij de eurocrisis hamerde Merkel voortdurend op het terugbetalen van de schulden. Dan hebben we het over de Grieken. Bij de coronacrisis is er een complete omslag. Die schuld wordt dan niet meer als een soort calvinistische vloek gezien. Dan is het ineens: Dat moet dan maar.

En waarom? Om Europa bij elkaar te houden. Dan komt er een coronaherstelfonds van 750 miljard euro om ervoor te zorgen dat landen in de Europese Unie niet omvallen en in de grootst mogelijke problemen komen. Dat heet dan een economisch belang.”

Maar is op hetzelfde moment een politiek belang.

„Inderdaad. Bij Merkel staat het bij elkaar houden van Europa steeds voorop. Dat zagen we eveneens bij de eurocrisis. Voor haar is dat een heilig mantra.

Merkel heeft zelfs gezegd: Als de euro verdwijnt, dan is het gedaan met de EU. Dat is zo essentieel voor Merkel, want dat raakt Duitsland. Sinds Konrad Adenauer (1876-1967, red.) gebruikt Duitsland Europa als een mogelijkheid om na de catastrofe van het Derde Rijk soevereiniteit en macht terug te krijgen. Zo wil het zich tegen het eigen verleden beschermen.”

Als we kijken naar de Duitse economie dan valt op dat die boomt, tegelijkertijd moeten veel mensen meer dan één baan hebben om rond te komen.

„Heel interessant in dit verband is de voorganger van Merkel, de SPD’er Gerhard Schröder. Hij ontwikkelde op alle mogelijke manieren een derde weg, die neerkwam op neoliberalisme verpakt in een sociaaldemocratische jas. Dat betekende een politiek van bezuinigen, lage pensioenen en banen creëren. Merkel heeft dat beleid overgenomen en dat heeft ertoe geleid dat de sociale kloof in Duitsland niet kleiner maar groter is geworden. Daarbij zijn de sociale tegenstellingen tussen Oost- en West-Duitsland gegroeid. In het oosten van Duitsland zijn de lonen en uitkeringen lager. De komende regering zal deze sociale ongelijkheid het hoofd moeten bieden en dat is geen geringe opgave. Daar komen de kosten van de energietransitie, de watersnoodramp en de digitalisering nog bij.”

In Duitsland zie je bejaarden in fonteinen muntjes rapen omdat ze moeite moeten doen de eindjes aan elkaar te knopen. Dat is toch beschamend voor een rijk land als Duitsland?

„Ik ben geen marxist, maar Merkels economische beleid verhult een keiharde realiteit. Dat is iets wat mij verbaast. Tussen wat bewindslieden zeggen en wat ze werkelijk politiek doen zit een enorme discrepantie. Dat is voor een aantal westerse landen een steeds groter probleem.”

Kunt u dat concreet maken?

„Westerse politici dragen aan de ene kant een morele boodschap uit. Aan de andere kant bedrijven ze keiharde economische machtspolitiek. Je ziet in West-Europa een enorme morele verontwaardiging over Wit-Rusland, Poetin en Navalny. Er valt ook te denken aan de Oeigoeren in China die in de Volkswagenfabriek werken. Daar heeft men de mond vol van en dat klinkt enorm meelevend. Maar tegelijkertijd wordt er in mijn ogen te weinig hard opgetreden. Er zit dus discrepantie tussen aan de ene kant het beste jongetje van de klas willen zijn en aan de andere kant dingen laten passeren die in humanitair opzicht totaal niet kunnen.”

Als u de balans opmaakt op buitenlands gebied, wat valt dan bij Merkel op?

„Als we kijken naar Europa, dan mogen we blij zijn met deze bondskanselier met haar ervaring, inzicht, geduld en competentie. Tegelijkertijd zien we dat Duitsland met die Europese kaart uiteindelijk probeert nationale belangen te behartigen. Dat zien we met het coronaherstelfonds. Dan maakt Merkel een draai van 180 graden en gaat mee met de Franse president Macron. Daarmee doet ze iets wat ze eerder nooit wilde.

Bij Merkel zie je toch een gebrek aan realiteitsbesef. Het lijkt of ze niet wil weten dat Duitsland de machtigste economische factor in Europa is, maar militair en internationaal-politiek gezien een dwerg is. Dat is waar landen als Rusland, China en Turkije voortdurend gebruik van maken.”

Kan Duitsland dat wel gezien de uiterst kwalijke rol die het in de Tweede Wereldoorlog heeft gespeeld?

„Duitsland wordt gegijzeld door het verleden. Dat is terecht. Het land heeft beloofd nooit meer een oorlog te ontketenen, nooit meer naar Lebensraum te streven, nooit meer Joden te vervolgen. Tegelijkertijd houdt die retoriek ergens op. Op een gegeven moment moet het land tot daden overgaan. Daar zullen de Duitsers enig risico mee lopen. Nu proberen ze via dialoog en diplomatie alles te regelen. Dat lukt voor een deel. Uiteindelijk als puntje bij paaltje komt, zal Duitsland met Europa meer een vuist moeten maken en zijn eigen rol in de wereld moeten spelen. Daar hoort een zekere militaire macht bij. Politici spreken al van een Europese Defensie Unie.”

De Merkel van nu is dat dezelfde van zestien jaar geleden?

„Merkel is in wezen niet veranderd, denk ik. Haar politieke uitgangspunten zijn in die zestien jaar niet gewijzigd. Mijn idee is dat Kohl, die kanselier was van 1982 tot 1998, vanuit Bonn, West-Duitsland, naar het Oosten keek. Merkel richtte vanachter de Muur haar ogen op het Westen. Langdurig had ze enorme verwachtingen van Europa en Amerika. Tegelijkertijd bleef ze met Rusland zaken doen. Die ”Schaukelpolitik”, de politiek waarbij Duitsland heen en weer schommelt tussen oost en west en die er bij Bismarck tweede helft negentiende eeuw al was, heeft ze goed opgepakt. Tegelijk zie je dat ze door de realiteit voortdurend werd ingehaald. Zo bleek Poetin niet te vertrouwen en kwam ze met Trump ze van een koude kermis thuis. Maar ze bleef het contact zoeken.”

Gaan we Merkel missen?

„We gaan haar zeker missen.”