Op het eerste gezicht vormen de woonhuizen in de buurt van de spoorlijn van de Brabantse plaats een alledaagse woonwijk. Bij de huizen staan echter ook nog oude fabrieksgebouwen en een metershoge schoorsteen. Een van de gebouwen wordt momenteel omgevormd tot een luxe hotel. In een ander zijn appartementen gevestigd en ook is er een pand waarin onder meer een brasserie haar intrek heeft genomen.

Op het terrein was bijna de hele twintigste eeuw leerfabriek Koninklijke Verenigde Leder (KVL) gevestigd. Mede door concurrentie uit het buitenland ging het bedrijf zo’n twintig jaar geleden ter ziele. Enkele jaren stonden de fabrieken leeg. Inmiddels is het complex deels gesloopt en deels hergebruikt.

Stoommachine

Van de rijke historie van de Oisterwijkse fabriek zijn hier en daar nog onderdelen te zien. Het mooiste voorbeeld is wel de levensgrote stoommachine die in een van de overgebleven gebouwen staat. Bas de Witte en Theo van den Boogaard, die zich net als zo’n 25 andere vrijwilligers inzetten voor de stichting Stoommachine Oisterwijk, tonen trots het ongeveer honderd jaar oude stuk techniek. Van den Boogaard: „Op open dagen laten we hem nog draaien. Maar hij werkt tegenwoordig alleen op perslucht.”

De stoommachine was nodig om de elektriciteit voor de fabriek op te wekken. Er was heel wat stroom nodig. De machine werd gebouwd in 1924, acht jaar na de oprichting van de fabriek. „De kabels liepen allemaal bovengronds. In de jaren 30 gebeurde er een dodelijk ongeluk mee. Toen werd besloten om de kabels ondergronds te leggen.” Van den Boogaard loopt naar een ruimte onder in het gebouw en opent een deur waar een volwassen persoon net door kan. Dan betreedt hij een smalle gang die zich ruim een meter onder het gebouw bevindt. Een gele bouwvakkershelm en een zaklamp zijn hier geen overbodige luxe. De ruimte is op veel plekken nauwelijks 2 meter hoog en de helm stoot regelmatig tegen het plafond.

Van den Boogaard schijnt met de lamp door de gang. „Er is zo’n 2 kilometer aan gangen aangelegd. Daarvan is er nog 300 meter over. Die gangen lopen vooral onder de straten. Op de plekken waar huizen zijn gebouwd, zijn de gangen gesloopt.” Een klein stukje verderop staat wat grondwater. Pompen moeten zorgen dat het stelsel redelijk droog blijft. Van den Boogaard wijst op enkele metalen uitsteeksels aan de muur. „Hier lagen alle elektriciteitskabels in. Het was hier door alle kabels heel krap. Mensen die hier onderhoudswerk moesten doen, konden hier maar netaan lopen.”

In de jaren dat het fabriekscomplex er verlaten bij lag, werd er veel koper gestolen. Van het hele ondergrondse labyrint zijn tegenwoordig nog maar enkele kleine gangen en één lange gang over. Enkele jaren geleden zijn ze door de brandweer een keer gebruikt bij een oefening met onderaardse gangen. Verder liggen de gangen er gewoonlijk ongebruikt bij. Wel is het de bedoeling om af en toe mensen rond te leiden.

Hoofdprijs

De fabriek was jarenlang van grote betekenis voor het Brabantse dorp. De Witte: „Op het hoogtepunt werkten hier ongeveer 1200 mensen. Uit iedere familie in Oisterwijk werkte wel iemand in de fabriek. Deze industrie betekende veel voor het dorp. Soms waren er bingo-
avonden waarbij de hoofdprijs een woning was.” Ook de mensen die er niet werkten, voelden zich betrokken. „Op het terrein lagen koeienhuiden te drogen. Als het ging regenen, hielp het hele dorp mee om de huiden zo snel mogelijk naar binnen te brengen.”

De leerlooierij kreeg vanuit de hele wereld huiden aangeleverd. „Die kwamen hier per spoor aan. Soms zat er nog vlees aan. Dat stonk natuurlijk.” Het bewerkte leer werd vervolgens aan fabrieken in diverse landen geleverd. Een deel bleef in de buurt. Tussen Den Bosch en Waalwijk bevond zich een grote schoenenindustrie die het leer goed kon gebruiken.

Na het verdwijnen van de leer-
industrie hebben de stoom­machine en de gangen alleen nog een museale functie. De vrijwilligers hopen dat de historie zo zichtbaar blijft voor het publiek.

Serie Ondergronds

Dit is het tweede deel van een serie over ondergrondse locaties in Nederland. Dinsdag deel 3.