Wéér ligt er op de werkbank in de werkplaats een barometer met lucht of olie in de kwikkolom. „Zoiets krijgen we het meest voor reparatie”, licht Maas Heilbron toe. „Een kwikbarometer moet je bij het van de muur nemen een beetje schuin houden, zodat het kwik in een reservoir loopt. Maar mensen vergeten dat nogal eens bij de schoonmaak, het behangen of een verhuizing. Als dan door onzorgvuldig handelen het kwik met olie of lucht wordt vermengd, werkt de barometer niet meer. Vaak kan ik de buis weer als nieuw maken, soms moet ik die vervangen.”

Sinds 1967 is glasblazer Heilbron (74) in dienst bij barometeratelier Rose in Schiedam. Aan stoppen denkt hij niet. Tot opluchting van eigenaresse Linde Loes Rose-van Stigt Thans. „Anders is het einde verhaal”, zegt ze. „Dan kunnen we sluiten. Terwijl we nog bijna dagelijks een opdracht krijgen voor een reparatie of voor het blazen van een buisje voor een thermometer. Ook uit Amerika, Australië, Zweden, Ierland, echt overal vandaan.”

Rose was juf op een basisschool. „Mijn betrokkenheid bij het bedrijf ging in de praktijk niet veel verder dan een pakje bezorgen als dat zo uitkwam.” Totdat in december 2019 echtgenoot Andreas onverwacht overleed aan een bloedvergiftiging veroorzaakt door een pneumokokkenbacterie. „De zaak staat nu op mijn naam. Ik ga naar klanten en leveranciers en doe de bestellingen, Maas is de vakman. Gelukkig is hij fit genoeg om door te gaan. Mooi dat dat kan, we zijn zo’n beetje het laatste barometeratelier in het land.” Er is nog een glasblazer in Lelystad die ook barometers repareert.

Verboden

Een toekomstige opvolger van Heilbron aantrekken is geen optie. „Het heeft geen zin om iemand op te leiden. In de eerste plaats kost dat tijd. Je krijgt niet in één jaar onder de knie wat Maas allemaal kan. Maas en Andreas leerden het vak jarenlang bij een leermeester. Het is een ambacht. Bovendien is er geen toekomst in het bedrijf omdat we geen kwikbarometers meer mogen maken. Dat is in Europa verboden.”

De Europese Commissie staat de productie van kwikbarometers niet meer toe omdat kwik zeer giftig is. „Treurig dat zo’n mooi ambachtelijk product onmogelijk is gemaakt”, vindt weduwe Rose. „Andreas heeft vele jaren bij het Europees Parlement tegen het dreigende verbod gelobbyd. Tevergeefs legde hij uit dat een kwikbarometer aan de wand totaal geen schade voor het milieu betekent. Als het kwik maar veilig achter glas zit, voor mijn part honderd jaar lang. In vloeibare vorm is kwik totaal ongevaarlijk. Je kunt het bij wijze van spreken opdrinken zonder dat je het merkt. Het verlaat op natuurlijke wijze het lichaam. Kwikdampen en kwikverbindingen zijn inderdaad een heel ander verhaal. Die zijn giftig, sommige zelfs dodelijk.”

Huygens

Een barometer meet de luchtdruk. De kans op zon of regen kan ermee worden voorspeld. Hoge luchtdruk duidt op ”mooi en droog” weer, lage luchtdruk betekent een regenbui of storm. De Italiaan Evangelista Torricelli stond halverwege de zeventiende eeuw aan de basis van de barometer. Met een proef toonde hij het bestaan van een vacuüm aan. Na zijn dood kwam men op het idee om met de kwikbuis drukverschillen te meten voor weersvoorspelling. De Nederlandse uitvinder Christiaan Huygens borduurde daarop voort met een U-vormige buis met kwik in het ene deel en een gekleurde indicatievloeistof in het andere en een schaalverdeling die veel makkelijker af te lezen is.

Kwik is niet per se nodig voor barometers. De Franse ingenieur Lucien Vidie ontwikkelde in de jaren veertig van de negentiende eeuw een aneroïdebarometer die werkt op een luchtledige veerkrachtige metalen doos. De trommel wordt meer of minder ingedrukt naargelang de luchtdruk varieert. Een wijzer geeft die vormverandering vergroot weer.

De aneroïdebarometer verdrong de kwikbarometer langzaam, aldus Heilbron. „In de twintigste eeuw werd Europa overspoeld met weerstations, met name uit Duitsland. Pas in de jaren zestig leefde de interesse voor kwikbarometers weer op, toen er meer waardering kwam voor ambachtelijke producten.”

Vierde generatie

Andreas Rose was de vierde generatie glasinstrumentmakers uit de stad Ilmenau in Thüringen, bekend om de productie van laboratoriumglas. Tijdens de Koude Oorlog ontvluchtte de familie Rose toenmalig Oost-Duitsland. In Schiedam begonnen de ambachtslieden een glasblazerij. Ze vervaardigden vooral thermometers en glazen meetapparatuur voor de industrie, laboratoria en de scheepvaart. Later specialiseerden ze zich in productie, reparatie en restauratie van barometers en klokken, met name voor de particuliere markt.

Andreas en zijn vader Günther maakten veel reproducties van antieke barometer­modellen. Linde Loes Rose: „Jarenlang verkochten we onze barometers zonder merknaam. De enige naam die erop stond was die van Huygens, als eerbetoon aan de uitvinder. Later hanteerden we toch een merknaam. Andreas koos voor een Italiaanse variant van zijn familienaam: Roselli. De meeste antieke barometers in Nederland en Engeland zijn immers gemaakt door Italiaanse immigranten. Voor de decoratie voegde Andreas onderaan de glazen buis een krul toe.”

Plezier

Kwikbarometers mogen dan niet meer geproduceerd worden, antieke en tweedehands barometers verkopen en repareren is toegestaan. In de showroom boven de werkplaats hangen zeker 150 barometers met prijzen tussen de 2000 en de 10.000 euro. „Er zijn ook goedkopere van 350 tot 1000 euro, hoor”, zegt eigenaresse Rose. Heilbron: „Soms kopen we nog een barometer in, als dat iets bijzonders is.”

Rose: „We krijgen mensen over de vloer die het leuk vinden om wat rond te snuffelen, die onze collectie een beetje als museum zien. Sommigen zijn zo enthousiast dat ze later terugkomen om alsnog iets aan te schaffen. De antieke barometers verkopen wat minder dan een aantal jaren terug, maar er zijn nog altijd kopers die zo’n ouderwets instrument aan de muur gewoon mooi vinden. Er zit nog best handel in.”

Met alle techniek en mobieltjes van tegenwoordig is de directe functie van de barometer achterhaald. Rose: „Maar je blijft altijd liefhebbers houden. Er zijn klanten die echt elke dag op hun barometer kijken, vaak meermalen. Dan heb je er ook het meeste plezier van. Voor een weersvoorspelling moet je weten wat het verschil is met de waarneming daarvoor en hoe snel die verandering is gegaan. Een snelle daling of stijging duidt meestal op een korte hevige weersverandering, een langzame gestage verandering op een langere periode van ander weer. Het is voor een precieze voorspelling dan ook belangrijk om vaak te kijken en de tendens in het oog te houden.”

Papiertje

Ondertussen ontfermt Maas Heilbron zich over het instrument op de werkbank waarvan het kwik in de vloeistof is geraakt. „Dat krijg je als je de barometer niet goed van de muur haalt. Mensen ontvangen een beschrijving voor de juiste behandeling als ze een barometer aanschaffen, maar het is logisch dat je dat papiertje na tien of twintig jaar vergeet als je snel de voorjaarsschoonmaak wilt doen.”

Bijna elke dag is Heilbron bezig in het atelier aan de Schie, in het oude centrum van Schiedam. Hij vindt het fijn dat hij zo actief kan blijven. „Een hobby heb ik niet. Moet ik dan thuis achter de geraniums gaan zitten?” Linde Loes Rose hoopt dat haar medewerker er voorlopig niet mee kapt. „Als Maas stopt, is het gedaan. Dan is er geen vakman meer die dit werk beheerst.” Heilbron: „Dan zitten veel mensen met de handen in het haar. Als er dan wat gebeurt met een oude dure barometer is er niemand die hem herstellen kan.” Rose: „Waar moeten al die mensen dan met hun barometer en dat kwik heen? Dat is pas echt slecht voor het milieu, als ze dan alles in een prullenbak kwakken.”

Barometer op storm – een slecht humeur

In het dagelijks spraakgebruik heeft de barometer ook een plaats gekregen. ”Zijn barometer staat op storm”, wordt er wel gezegd als iemand een slecht humeur heeft. Daartegenover staat iemands barometer op mooi weer als hij of zij in een opgewekte stemming is.

De barometer figureert verder in beschouwingen over maatschappelijke ontwikkelingen en trends, in zinnen als ”De kwaliteit van de zorg voor de zwaksten is de barometer van de samenleving”.

In interviews met het Reformatorisch Dagblad citeerde de onlangs overleden neerlandicus dr. J. de Gier meermalen de Vlaamse auteur Jos Vandeloo, die eens zei dat hij zowel een thermometer als een barometer was. „Schrijvers tekenen de geestelijke situatie waarin we ons bevinden en hebben een antenne voor wat we kunnen verwachten”, aldus De Gier.

Onderzoeksbureau Ipsos peilt voor zijn Politieke Barometer voortdurend de voorkeuren van kiesgerechtigde Nederlanders.

serie Het Weer

Zon of regen, weer of geen weer, het weer is in Nederland gespreksthema nummer één. Aflevering 3: barometeratelier Rose in Schiedam.