De Poolse hoofdstad Warschau staat volop in de Europese schijnwerpers. Daar doet het constitutioneel tribunaal deze week twee uitspraken in gevoelige zaken die Brussel met argusogen bekijkt. Het eerste oordeel velde het tribunaal woensdag in een zaak waarin centraal staat of het Europees Hof van Justitie zich mag bemoeien met het nieuw ingevoerde tuchtcollege voor rechters in Polen.

Nee, zo luidde de uitspraak, het EU-hof in Luxemburg gaat daar helemaal niet over. Het hof heeft eerder Polen opgedragen om het tuchtcollege te schorsen, omdat de onafhankelijkheid van de rechtsspraak in het land in het gedrang zou komen. Het Europees hof buigt zich donderdag weer over de zaak om een definitieve uitspraak te doen, wetende dat het Poolse hof al heeft aangegeven de vonnissen te negeren.

Er speelt nog een tweede zaak in Warschau, aangespannen door de Poolse regering van premier Mateusz Morawiecki. De rechter moet donderdag in die zaak oordelen welk recht zwaarder weegt: het Poolse of het Europese. De uitspraak stond eerst afgelopen dinsdag gepland, maar is twee dagen uitgesteld.

Deze kwestie is de meest omstreden en besproken van de twee zaken deze week. Dat komt doordat Polen vraagtekens zet bij de notie dat Europees recht altijd boven nationaal recht gaat. Het gezag van EU-recht moet zo juist waarborgen dat in alle Europese lidstaten wetgeving vanuit Brussel hetzelfde wordt toegepast en naleving wordt gecontroleerd.

Lees ook

Poolse rechter oordeelt of nationaal recht boven EU-recht staat

Voor Brussel is de kwestie een groot hoofdpijndossier, omdat de legitimiteit en het gezag van de Unie op het spel staan. Het is dan ook niet verrassend dat de Europese Commissie eerder Polen al heeft opgeroepen om de zaak niet door te zetten. Daar is vooralsnog geen gehoor aan gegeven.

Fundament

De betrokken Eurocommissaris Didier Reynders (Justitie) verklaarde eind juni tegen de Financial Times de strijd aan te gaan met de pogingen om het EU-recht te ondermijnen. „Wat is het risico als we deze zaken niet oplossen? We vernietigen dan de Unie zelf”, zei hij.

Experts spreken ook van het gevaar dat dit soort uitspraken in lidstaten de Europese Unie uiteindelijk zouden kunnen opbreken. Zij vergelijken de huidige situatie met een huis –de EU– waarvan het fundament –het recht– langzaam wordt afgebroken.

Een direct gevolg van de uitspraak, in het geval dat de verwachtingen juist zijn en het Poolse hof bepaalt dat EU-recht niet boven nationaal recht staat, is een openlijk conflict tussen Brussel en Warschau. De Commissie heeft aangegeven dan een inbreukprocedure te starten, wat uiteindelijk zou kunnen leiden tot aanzienlijke financiële sancties.

Vertrek

Een gevolg voor de langere termijn waarover wordt gespeculeerd, is een vertrek van het land uit de Unie. Polen zou dan als tweede lidstaat, na het Verenigd Koninkrijk, de EU verlaten.

Niet alleen in Polen leeft de discussie over het gezag van het Europees recht en het Europees Hof van Justitie. Eurocommissaris Reynders sprak van een „overloopeffect.” Zo zette ook Duitsland vraagtekens bij bepaalde bevoegdheden van de EU. Daar sprak het hof in Karlsruhe zich een jaar geleden uit over het opkoopprogramma van de Europese Centrale Bank, dat niet in lijn zou zijn met Europese regels. Sindsdien staat de discussie over de verhouding tussen Europees en nationale recht weer bovenaan de agenda in de lidstaten.