Complex en gespannen is het al decennia lopende debat over abortus in Polen. De visies van voor- en tegenstanders lopen sterk uiteen. Dit verschilt niet veel van de situatie in andere Europese landen. Toch is Polen uniek binnen de Europese Unie, vanwege een gecompliceerde cocktail van cultuur, communisme, Rooms-Katholieke Kerk en staat van de rechtsstaat.

In tegenstelling tot de meeste EU-landen, waar de debatten eerder gaan over een mogelijke verdere versoepeling van de abortuswet, is in het Oost-Europese land op 27 januari de abortuswet juist aangescherpt. Drie maanden eerder besloot het Poolse hooggerechtshof al dat het niet langer is toegestaan om een zwangerschap af te breken op grond van ernstige afwijkingen bij het kind.

Abortus is nu alleen mogelijk in uitzonderlijke gevallen, als het leven van de vrouw in gevaar is of in geval van verkrachting of incest. In theorie geeft dit alsnog mogelijkheden in het land om een zwangerschap af te breken, maar in de praktijk betekent de aanpassing van de wet dat het vrijwel onmogelijk is geworden om een abortus uit te laten voeren. De meeste abortussen vóór de wetswijziging vonden plaats met als opgegeven reden een ernstige afwijking bij het kind. Dat is nu dus niet meer mogelijk.

De aangescherpte abortuswet was voor de Rooms-Katholieke Kerk in Polen een langgekoesterde wens. Toen abortus in 1956 in communistisch Polen zonder publiekelijk debat werd gelegaliseerd, was de kerk het daar niet mee eens. Kerkleiders waren destijds echter niet in staat om effectief tegen de nieuwe wet te protesteren.

Het afbreken van een zwangerschap werd door Polen in de decennia die volgden vooral als een toegankelijke vorm van anticonceptie gezien. Aan andere anticonceptiemiddelen was een tekort. Het aantal abortussen per jaar in die periode wordt geschat tussen de 130.000 en 500.000.

Transitie

Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en de val van het communisme rond 1990 kwam de discussie over abortus in Polen echt op gang. De Rooms-Katholieke Kerk speelde een belangrijke rol in het land, dat de transitie van communisme naar democratie maakte. De kerk was een stabiele factor in een instabiele tijd en vrijwel alle Polen voelden zich verbonden met de kerk, tenminste omdat ze er waren gedoopt of getrouwd.

Ondanks de verbondenheid kwam er verzet tegen de voornemens van de Rooms-Katholieke Kerk om abortus wettelijk te verbieden. Mensen waren bijna niet anders gewend dan dat abortus als vorm van anticonceptie was toegestaan. In 1993 komt er toch een compromis-abortuswet. Het afbreken van een zwangerschap is mogelijk in drie gevallen: ernstige afwijking bij het kind, gevaar voor het leven van de vrouw, of in geval van verkrachting of incest.

Door onderzoekers worden er meerdere verklaringen gegeven waarom de kerk en de uitgesproken voorstanders van zwangerschapsafbreking tot een compromis kwamen. Aan de ene kant was er niet genoeg eenheid, maar ook gebrek aan ervaring om succesvol te kunnen lobbyen bij de groep voorstanders van abortus. Aan de andere kant waren er op dat moment in het land genoeg andere thema’s en vraagstukken die om aandacht schreeuwden.

Het compromis betekende echter niet dat vanaf dat moment alle discussies over het gevoelige thema zijn afgelopen. Vanaf 1993 zijn er meerdere pogingen gedaan om abortus geheel te verbieden, strafbaar te maken of juist volledig te legaliseren. De kerk dreigde bijvoorbeeld in 2003 dat ze zich tegen het aanstaande Europese lidmaatschap zou keren. De bisschoppen eisten dat de Poolse regering eerst aan Brussel duidelijk zou maken dat aanpassingen aan de abortuswet niet aan de orde konden zijn.

Massaprotesten

Een nieuwe poging van katholieke organisaties in 2016 om abortus geheel te verbieden, behalve als het leven van de moeder in gevaar is, haalt het bijna. De conservatieve partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) is aan de macht en steunt het initiatief. De partij besluit echter na massaprotesten dat ze toch niet instemt met het voorstel om de abortuswet aan te scherpen.

Uiteindelijk wordt eind januari 2021 de wet toch aangepast. Waarom nu? Het antwoord is afhankelijk van aan wie de vraag wordt gesteld. Is het politiek gemotiveerd? Nee, zegt de huidige regeringspartij PiS dan. Het Poolse hooggerechtshof, dat onafhankelijk is, heeft dit bepaald op basis van artikel 38 van de grondwet: „De Poolse republiek zorgt voor de wettelijke bescherming van het leven van ieder mens.”

Het was wél politiek gemotiveerd, zegt een ander juist. Het Europees Parlement stelt bijvoorbeeld dat de uitspraak van het hooggerechtshof „weer een ander voorbeeld van de politieke overname van de rechterlijke macht en de systematische ineenstorting van de rechtsstaat” in Polen is. Weer anderen zeggen dat de aanscherping van de abortuswet een manier is om de rechterflank van de partij tevreden te houden.

Duidelijk is wel dat er goed was nagedacht over de timing van de nieuwe wet. Het idee was dat massaprotesten tijdens de dodelijke coronapandemie zouden uitblijven. Niets bleek minder waar. „Niemand had zulke protesten verwacht”, vertelde een senior-lid van de PiS-partij aan Poolse media. Of waren die massaprotesten juist wel de bedoeling, vragen critici zich dan weer af. Wilde de overheid juist dat er zo veel ophef zou komen over de abortuswet, zodat iedereen de misstappen van de regering wat betreft het coronavirus snel zou vergeten?

Hoe dan ook, de beperking van de Poolse abortuswet is een feit. Maar voor hoelang? Er is enige hoop bij voorstanders van abortus dat de wet weer wordt verruimd als een andere partij aan de macht komt. Tijdens de volgende parlementsverkiezingen in 2023 kunnen de stemmers de PiS-partij afstraffen voor de wetswijziging. Het is echter een gegeven dat de partij tijdens de laatste twee verkiezingen favoriet was. Het gezin centraal zetten en oplossingen aankaarten voor sociaal-economische problemen in het land bleken een schot in de roos.

Een andere bron van hoop voor voorstanders van abortus is de EU. Er is vanuit Brussel vrijwel alleen met onbegrip en ongenoegen gereageerd op de nieuwe abortuswet. Hoewel abortus een nationale bevoegdheid is, zijn de discussies over de rechtsstaat allesbehalve over. Er kan dan misschien weinig worden gezegd over wát het hooggerechtshof besluit, maar wel óf het hooggerechtshof vanwege rechtsstaatsschendingen legitiem is.