Desiderius Erasmus (1467-1536) had een haat-liefdeverhouding met de Rooms-Katholieke Kerk. Hij was een onwettig kind van een priester en werd zelf op vermoedelijk 25-jarige leeftijd tot priester gewijd. De Rotterdame wijsgeer leefde in een periode dat het Vaticaan te buiten ging aan nepotisme, simonie (het verhandelen van geestelijke ambten) en liederlijkheid. Erasmus schreef onder andere een satire onder de titel ”Julius exclusus e coelis” ofwel dat paus Julius II maar zou moge worden uitgesloten van de hemel.

Het is daarom opmerkelijk dat de gehele correspondentie van Erasmus, ruim 3000 brieven verdeeld over 21 boekdelen, een plaats krijgt in de Vaticaanse bibliotheek. Dat is te danken aan een schenking van Josephine Donker-Exler aan José Tolentino de Mendonça, archivaris en bibliothecaris van de Biblioteca Apostolica Vaticana, zoals de bibliotheek officieel heet. Donker is uitgever van de complete Nederlandstalige serie, waarvan het eerste deel in 2004 uitkwam.

Overal vandaan

De brieven die Erasmus schreef en ontving in zijn leven zijn niet in een bepaald archief verzameld, maar doken overal op, vertelt Jan Bedaux, een van de negen vertalers die hebben meegewerkt aan de uitgave van de serie. „Ze komen uit Engeland, Frankrijk, Duitsland en uit ons land. Er is geen vast patroon in te ontdekken.”

De Engelse professor Percy Stafford Allen aan de Oxford Universiteit heeft begin vorige eeuw „op een wonderbaarlijke manier” de brieven overal vandaan verzameld en gedateerd. Hij publiceerde in 1906 het ”Opus epistolarum Des. Erasmi” met alle toen bekende epistels die uiteraard in het Latijn waren geschreven.

De Nederlandse vertaling, die vorig jaar oktober officieel aan koning Willem-Alexander werd aangeboden, is gebaseerd op de verzameling van Allen. Volgens Bedaux is de verzameling vrijwel compleet. „De kans is klein dat er nieuwe brieven opduiken. Allen heeft gewoon heel goed werk afgeleverd. Er is aan het einde van de vorige eeuw nog een aanvulling op Allens werk gekomen, maar die bestond uit niet heel veel nieuw materiaal.”

Smerige herbergen

De meeste brieven, die in lengte variëren van een pagina tot wel veertig kantjes, zijn uit de periode 1520-1536, de periode dat Erasmus beroemdheid vergaarde. Dat is mogelijk ook de reden dat er meer bewaard is gebleven uit die tijd.

Een van de aardige dingen uit de correspondentie is dat we niet óver Erasmus lezen, zoals in de beroemde biografie van de historicus Johan Huizinga uit 1924. In de complete correspondentie leren we Erasmus zelf kennen en zijn leven in onder andere smerige herbergen. We lezen over zijn tijdgenoten. Die tijdgenoten waren vrienden, intellectuelen, maar ook prelaten en de mensen die aan de basis stonden van de Reformatie. „Erasmus stond tussen twee vuren. Hij zag de misstanden in de kerk, maar hij was het ook niet eens met Luther”, meent Bedaux. „Erasmus werd gemangeld door katholieke theologen aan de universiteiten van Parijs en Leuven.”

Trolleykoffer

Donker nam na de plotselinge dood van haar man Willem Donker in 2018 de familie-uitgeverij Ad. Donker over. Het is aan haar, en de Erasmusstichting, te danken dat de reeks werd afgemaakt.

In drie jaar tijd lukte het de uitgeverij om de laatste vijf delen klaar te stomen. „Ik ben vandaag met een trolleykoffer naar het Vaticaan gegaan. Daarin zaten alle 21 delen van de Erasmuscorrespondentie. Het is een vorm van rouwverwerking. Ik was 44 jaar met Willem getrouwd en ik ben trots dat ik zijn levenswerk heb kunnen voortzetten.”

Over het feit dat de meeste pausen niets van Erasmus wilde weten, zegt Donker met een kwinkslag. „Laat deze donatie dan maar een soort wiedergutmachung zijn.”