De Duitse stad Worms pakt dit jaar flink uit om het optreden van Luther op de vergadering van Duitse vorsten in april 1521 te herdenken. De meeste activiteiten vinden vanwege de coronamaatregelen digitaal plaats, zoals de opening van het jubileumjaar door bondspresident Frank-Walter Steinmeier vrijdag. Maar in juli moet in het museum in het voormalige Andreasklooster een landelijke tentoonstelling over Luther en de rijksdag ter plekke bezocht kunnen worden.

Het laatromaanse klooster is de plaats waar Luther zich op 17 en 18 april 1521 voor keizer Karel V en de Duitse rijksvorsten verdedigt. Dat is een belangrijke gebeurtenis voor de voortgang van de Reformatie, zegt kerkhistoricus dr. Harm Veldman, van wie onlangs het boek ”Martin Luther 1483-1546. Kroniek van Luthers leven en werk in de context van zijn tijd” (uitg. De Banier) verscheen. „Keizer Karel V verklaart Luther tegen het einde van de rijksdag vogelvrij, zodat iedereen hem mag vermoorden. Dat klinkt negatief, maar de gevolgen zijn dat niet. Luther krijgt machtige beschermers die de kerkhervorming steunen.”

Waarom moet Luther naar Worms?

„Luther maakt op 31 oktober 1517 zijn 95 stellingen tegen de aflaathandel bekend. Die worden in een hoog tempo door heel het Duitse rijk verspreid. De kerk van Rome en de keizer beginnen zich zorgen te maken, omdat Luther de rechtvaardiging door het geloof leert en zich keert tegen de macht van de kerk, die zich in feite boven het Woord stelt. Paus Leo X vaardigt in 1520 een bul uit tegen Luther, maar die wordt door de hervormer verbrand. Rome is er klaar mee en excommuniceert Luther op 3 januari 1521. Zo komt hij buiten de kerk te staan. Daarmee komt de zaak-Luther terecht op het bord van Karel V, amper 21 jaar oud. De wereldlijke macht moet het vonnis voltrekken. Kan hij het grote gevaar van een splitsing, van het verloren gaan van de eenheid van de kerk, voorkomen? Luther moet zich in Worms voor de keizer en de vorsten van Duitsland verantwoorden.”

Hoe beleeft Luther de rijksdag?

„Het is een spannend moment voor Luther: zal hij standhouden en de keizer kunnen overtuigen? Die spanning blijkt al tijdens de reis naar Worms. Mensen willen hem zien, juichen de monnik van Wittenberg langs de weg toe, maar anderen waarschuwen hem: hij zal niet levend uit Worms terugkomen. „Al waren er in Worms ook zo veel duivels als pannen op de daken, ik wil er toch heen”, reageert Luther. Hij vertrouwt op de macht en bijstand van God.

Op 17 april staat Luther voor de keizer en alle rijksgroten. Ik kan me voorstellen dat je dan wel even de kriebels krijgt. Luther wordt gevraagd of hij zijn „ketterse” geschriften wil herroepen. Hij vraagt een dag bedenktijd en krijgt die ook. Dat zorgt voor de nodige spanning in de vergadering. Wat zal hij antwoorden?

De volgende dag komt Luther met een verklaring, waarin hij aangeeft niets te herroepen. Zijn kernpunt is: Bewijs maar uit de Heilige Schrift dat wat ik heb geschreven fout is. Zo laat Luther zien waar het hem allemaal om te doen is: het Woord van God is beslissend; niet de menselijke, pauselijke uitspraken.”

Heeft Luther de bekende woorden „Hier sta ik, ik kan niet anders” nu wel of niet uitgesproken?

„De algemene gedachte is dat dit een latere toevoeging is aan de woorden die Luther werkelijk heeft gesproken. Hij eindigt zijn toespraak met de woorden: „En omdat mijn geweten gevangen is door het Woord van God, kan en wil ik niets herroepen, omdat het gevaarlijk en onmogelijk is iets tegen het geweten te doen. God helpe mij. Amen.”

In de geschiedschrijving is een tendens om van Luther steeds meer een held te maken en hem allerlei dappere uitspraken in de mond te leggen. „Hier sta ik, ik kan niet anders” klinkt natuurlijk goed, maar het is zeer twijfelachtig of Luther dat zelf heeft gezegd.”

Wat is de uitkomst van de rijksdag in Worms?

„Luther vertrekt op 26 april uit Worms. Een maand later, op de dag van de sluiting van de rijksdag, vaardigt Karel V het Edict van Worms uit. Hij stelt Luther buiten de wet en overal moeten zijn geschriften worden verbrand. Maar Luther bevindt zich dan al in het hooggelegen kasteel de Wartburg bij Eisenach, waar vrienden hem in veiligheid hebben gebracht.”

Luther en de rijksdag in Worms: belangrijk om te gedenken?

„Ja, dat vind ik wel. Luther weet zich in het centrum van de macht te handhaven en krijgt steeds meer machtige vrienden die hem beschermen. De Reformatie is niet slechts een zaak van een groep hervormers uit het oosten van Duitsland, maar een brede beweging. De rijksdag in Worms geeft de kerkhervorming een enorme impuls. Op mijn studeerkamer hangt een landkaart: rond 1570 is twee derde van het Duitse rijk protestants. Dat is veelzeggend.”