Niet alleen de longen van de mens hebben te lijden onder de pandemie van het nieuwe coronavirus. Ook de zogenoemde longen van de planeet –het Amazonewoud– zijn er slecht aan toe. Want waar het milieu in de steden opknapte tijdens de lockdown, kreeg het regenwoud juist zware klappen te verduren. Vaak gaat het om illegale actoren die, terwijl alle aandacht wereldwijd uitgaat naar de pandemie, ongezien tienduizenden hectares regenwoud met de grond gelijk maken. De vrijgekomen plekken moeten ruimte bieden voor onder meer veehouderij, illegale mijnbouw en drugshandel. De gevolgen zijn desastreus, en niet alleen voor de Amazone.

Lees ook

Corona eerst en daarna pas weer het klimaat?

Zo zag Brazilië in de eerste vier maanden van 2020 de vernietiging van de Amazone stijgen met maar liefst 55 procent ten opzichte van dezelfde periode het jaar daarvoor. Dat blijkt uit satellietbeelden van het Bureau voor Ruimte Onderzoek INPE. Ook in Colombia ging meer bos tegen de vlakte dan het jaar ervoor. Half april was al meer dan 75.000 hectare gekapt, tegen 98.000 hectare totaal in 2019, zo berekende de Colombiaanse Stichting voor Behoud en Duurzame Ontwikkeling van de Amazone (FCDS), op basis van satellietfoto’s van Global Forest Watch.

Straffeloosheid

Nu was de vernietiging van de Amazone al vóór de pandemie een groot probleem in beide landen. Sinds het aantreden van de uiterst rechtse president Jair Bolsonaro in Brazilië ging al meer dan 10.000 vierkante kilometer regenwoud verloren. Dat is 34 procent meer dan het jaar daarvoor en een record sinds het jaar 2008, toen 12.000 vierkante kilometer werd vernietigd.

De president is berucht om zijn beleid ten gunste van „de economische ontwikkeling van de Amazone”, ten koste van natuurbehoud en de rechten van inheemse volkeren. Zo bezuinigde zijn regering flink op milieuorganisaties en controle-instanties en poogt hij de rechten van inheemse volken in te perken door hun reservaten open te stellen voor land- en mijnbouw.

„De ontbossing van de Amazone neemt al vijftien opeenvolgende maanden toe. De pandemie op zich is er geen oorzaak daarvan, maar heeft het probleem wel verergerd, omdat er tijdens de quarantaine minder wordt gemonitord”, zegt Ane Alencar, wetenschappelijk directeur bij het Braziliaanse Onderzoeksinstituut voor de Amazone (IPAM). „Mensen voelden vooral in de eerste maanden nog geen angst voor het virus, en dus maakten ze van de situatie gebruik om nog meer bos te kappen.”

Meer dan de helft –53 procent– van de ontbossing in de eerste drie maanden van 2020 vond plaats door middel van landroof in beschermde natuurgebieden, inheemse reservaten en andere gebieden onderdeel van de openbare ruimte, volgens cijfers van IPAM. In 2019 was dit 38 procent. Naast dat er nauwelijks wordt toegezien op de illegale kap, voerde de regering-Bolsonaro dit jaar een provisionele wet in die amnestie verleent voor landroof in het verleden en de bezetters bovendien een landtitel geeft voor hun geroofde –publieke– land. Landbezetters voelen zich daarom onschendbaar.

Het grootste probleem bij het bestrijden van ontbossing is dan ook de straffeloosheid, zegt Alencar. „Mensen bezetten land omdat ze ervan uitgaan dat ze er uiteindelijk wel mee wegkomen. De wetten die amnestie verlenen voor landroof geven een verkeerd signaal af, het idee dat het land in de toekomst wel gelegaliseerd zal worden. Ze hebben, kortom, weinig te verliezen.” Als het aan de regering-Bolsonaro ligt, mogen landbezitters tot 1650 hectare land legaliseren, waarvan 650 zonder enige inspectie van de overheid, geldend voor landroof tot en met 2018.

De overheid stelt dat de amnestiewetten kleine boeren de kans geven hun land te legaliseren. Maar volgens Alencar profiteren juist de grootgrondbezitters van de wet. „De daders zijn grote spelers, gelinkt aan drugshandel, illegale boskap en mijnbouw. Vaak gaat het om gebieden van meer dan honderd hectare. Kleine boeren ontbossen niet zulke grote gebieden, daar heb je veel geld voor nodig. Het vergt forse investeringen. Meestal zetten ze er vee op, de goedkoopste manier om land te bezetten, om het later te verkopen.”

Geweld

In Colombia, waar al vijf maanden een quarantaine geldt om de verspreiding van het coronavirus in te dammen, nam de ontbossing tijdens de lockdown eveneens fors toe. Ook hier geldt dat de pandemie weliswaar geen oorzaak van de kap is, maar daar wel aan bijdraagt door de afgenomen overheidscontrole. De vernietiging van het regenwoud in Colombia nam een vlucht sinds guerrillabeweging FARC de wapens neerlegde en zijn posten in het regenwoud verliet. De militanten hadden daar decennialang als een soort boswachters gefungeerd. Het vacuüm dat ze achterlieten, werd snel opgevuld door andere gewapende groepen, opportunisten en dissidenten van dezelfde FARC. Ze hebben maar één doel: economisch gewin.

„De meeste ontbossing vindt nu plaats in de westelijke regio van de Amazone, waar voorheen de FARC de controle had. Het zijn gebieden waar de overheid vanouds afwezig is en dat is ook na het vertrek van de FARC zo gebleven”, zegt Alejandra Gomez, van de Colombiaanse stichting FCDS. „Bij gebrek aan controle van de overheid zien illegale actoren hun kans schoon om wegen aan te leggen en te ontbossen voor veehouderij, illegale goudwinning, cocateelt en drugssmokkel.”

Net als in Brazilië ontbossen deze lieden doorgaans in gebieden die onderdeel zijn van de openbare ruimte, zoals beschermde natuurgebieden en reservaten voor de inheemse bevolking. Dat leidt niet alleen tot vernietiging van de Amazone, maar ook tot geweld tegen de lokale bevolking en medewerkers van nationale parken. Zo hebben verschillende beschermde gebieden sinds maanden geen parkwachters meer, nadat oud-FARC-strijders hen bedreigden en dwongen te vertrekken.

Gomez: „De vredesakkoorden hadden dit moeten voorkomen, maar dat is niet gebeurd. Actoren die het niet eens waren met de vrede, zoals gewapende groepen en politici die geld witwassen door te investeren in bijvoorbeeld veehouderij willen vooral hun criminele bezigheden voortzetten.”

Inheemse bevolking

De gevolgen voor met name de inheemse bevolking van het Amazonewoud zijn verstrekkend. In beide landen meldden inheemse leiders toenemende invasies van illegale houtkappers en mijnbouwbedrijven tijdens de lockdown. Daarmee wordt niet alleen hun leefgebied beperkt en hun traditionele levenswijze verstoord, maar de indringers verspreidden ook het virus onder de kwetsbare inheemse bevolking, die nauwelijks toegang hebben tot gezondheidszorg.

„De komst van buitenstaanders in inheems leefgebied genereert conflict en het brengt onbekende ziektes met zich mee, zoals nu het coronavirus”, zegt Fernando Herrera Arenas, raadsman van de Colombiaanse Inheemse Nationale Organisatie (ONIC). „Inheemse volken zijn voor hun bestaan volledig afhankelijk van het ecosysteem, waar ze leven van wat de rivier en het bos hun geeft, en waar ze hun geloof uitoefenen. Het kappen van het bos heeft impact op de cultuur, gezondheid, spiritualiteit, en uiteindelijk ook het voortbestaan van inheemse volken.”

Daarbij neemt met de toenemende invasies ook het geweld tegen de bewoners van het woud toe. Colombia was al het land waar de meeste milieuactivisten en inheemse leiders ter wereld vermoord worden, en sinds de lockdown hebben gewapende groepen hun macht over de door hen gecontroleerde gebieden versterkt. In Brazilië meldde een landcommissie een recordaantal moorden op inheemse leiders in 2019. Ook dit jaar zijn al verschillende leiders vermoord, die bedreigingen zouden hebben ontvangen van illegale houtkappers, aldus de ngo Amazon Watch.

Vicieuze cirkel

De voortgaande vernietiging van de Amazone heeft onomkeerbare gevolgen, voor mens en planeet. Nu het droge seizoen in aantocht is, vrezen onderzoekers voor nog hevigere branden dan de ongekende bosbranden in de Amazone van het afgelopen jaar, met 84 procent meer branden dan in 2018. „Doorgaans wordt in het droge seizoen ontbost, waarna in het regenseizoen de ontboste gebieden in brand gestoken worden om de grond geschikt te maken voor landbouw. Experts voorspellen meer droogte dan het afgelopen jaar, waardoor het regenwoud niet meer in staat is de branden tegen te houden. Dat betekent dat de branden nog erger kunnen worden dan vorig jaar”, zegt Alencar.

Daarbij brengt de voortgaande vernietiging de Amazone steeds dichterbij het ‘keerpunt’ waarbij de tropische bossen transformeren in een savanne, en ze ophouden met het absorberen van koolstofdioxide uit de atmosfeer. Dat zou een ramp voor het klimaat van de regio zou betekenen. Ook laten studies zien dat ontbossing van het regenwoud tot nieuwe pandemieën kan leiden. Verstoring van het ecosysteem leidt ertoe dat ziektes makkelijker van dieren naar mensen kunnen overspringen.

Oplossingen

Een einde maken aan de vernietiging van het regenwoud is niet eenvoudig. „Behalve dat overheden een actievere rol moeten spelen bij monitoring en bestrijding van landroof en illegale kap, moet ook de consument er bewust voor kiezen niet meer bij te dragen aan ontbossing, door geen producten die leidden tot vernietiging van de Amazone te gebruiken”, zegt Gomez van FCDS. Daarnaast zouden lokale gemeenschappen meer betrokken moeten worden bij de bescherming van het bos, zeggen milieu-organisaties.

„Volgens het inheemse wereldbeeld is de hele aarde met elkaar verbonden. Dus wanneer je de Amazone schade toebrengt, dan heeft dat niet alleen gevolgen voor de inheemse bewoners van de Amazone, maar voor de hele planeet”, zegt de inheemse raadsman Herrera Arenas van ONIC. „Het probleem van de menselijke soort is dat ze de aarde wil domineren, in plaats van haar te beschermen. De verbinding tussen mens en aarde is verbroken en daar is deze pandemie het directe gevolg van. Wij voeren een strijd om duidelijk te maken dat het beschermen van de natuur een zaak is van het beschermen van de hele mensheid.”