Het staat zwart op wit in de krant, die ochtend in augustus 1991. „Ik heb waarschijnlijk dezelfde mening als iedereen”, zegt Herman Liebaers, de gewezen grootmaarschalk van koning Boudewijn, als hij fel uithaalt naar Filip. „Hij loopt als een hondje mee, handjes schudden. Het is dat niet, hè. Dat kan iedereen.” Liebaers brengt de prins „grove en beklijvende imagoschade toe”, concludeert Mark Van den Wijngaert in zijn nieuwste boek. De emeritus hoogleraar hedendaagse geschiedenis en kenner van het Belgische koningshuis schreef het ter gelegenheid van de zestigste verjaardag van koning Filip in april.

De biografie bestaat uit drie delen: prins Filip, kroonprins Filip en koning Filip. Het begindeel verhaalt over de opvoeding van de jonge prins, die grotendeels aan derden wordt toevertrouwd. Zijn ouders hebben genoeg aan hun eigen huwelijksproblemen – het is ook de periode waarin vader Albert een buitenechtelijk kind verwekt. Filip mist de belangstelling en steun van zijn ouders en dat doet zijn studieresultaten geen goed. Meer en meer raakt de prins in zichzelf gekeerd.

Oom Boudewijn, zelf kinderloos, bekommert zich wel om de ontwikkeling van zijn toekomstige opvolger. Hij wil hoe dan ook voorkomen dat zijn neef net als hijzelf onvoorbereid aan het koningschap moet beginnen. Op advies van enkele hofmedewerkers volgt Filip een opleiding tot officier en piloot. Ook studeert hij in het Britse Oxford en het Amerikaanse Stanford. „Wat ik hier gekregen heb, is werkelijk het begin geweest van mijn leven”, zal hij daar later over zeggen. „Ik heb mezelf hier opengesteld voor de wereld, dat is een feit.”

Houterig en zenuwachtig

Toch overtuigen zijn openbare optredens bij terugkomst niet. De media-aandacht maakt Filip onzeker en zenuwachtig. Schoorvoetend gaat hij in op de vragen van de pers en toespraken leest hij zonder veel overtuiging voor. De prins komt houterig en krampachtig over, bang om iets verkeerds te zeggen of om op een negatieve manier de pers te halen, wat dan ook gebeurt. „Hij kan het niet” wordt volgens de auteur het meest geciteerde zinnetje over Filip.

Dan is het augustus 1993. Totaal onverwachts overlijdt Boudewijn aan een hartstilstand. Ministers komen in spoedoverleg bijeen: wie volgt de koning op? In de bekwaamheid van prins Filip hebben ze onvoldoende vertrouwen. Het wordt Albert dus.

De premier vraagt uitdrukkelijk prins Filip van het besluit op de hoogte te brengen, maar die is op zijn vakantieadres in Frankrijk niet direct bereikbaar en dus gebeurt dat niet. Vrienden vertellen hem uiteindelijk het droevige nieuws dat zij via de media hebben gehoord.

Filip is ontgoocheld over de gang van zaken. Ook al weet hij dat Boudewijn zijn vader als onmiddellijke opvolger heeft aangewezen, na de verzoening van Albert en Paola.

Voor een groot deel van de bevolking komt de troonsopvolging door Albert wel als een verrassing. In de pers regent het dan ook weer kritiek op de prins. De media achten zijn voorbereiding op het koningschap onvoldoende en benadrukken de onzekere indruk die Filip publiekelijk maakt. Terwijl hij zich volgens Van den Wijngaert tot het uiterste heeft ingezet. „Het ergste is dat hij niet wordt beoordeeld op de intrinsieke waarden die hij met zijn militaire opleiding en academische vorming heeft verworven, maar dat men zich vooral blindstaart op zijn wereldvreemdheid en zijn stroeve omgangsvormen.”

Diep dal

De prins gaat door een diep dal. Zijn steun en toeverlaat die hem al die jaren op het koningschap heeft voorbereid, is weggevallen.

Aan zijn capaciteiten twijfelt hij. Kan hij die ooit gebruiken om te laten zien wat hij waard is? Hebben zijn jarenlange opleiding en vorming wel zin gehad? Welke rol kan hij als koning nog spelen? Kan hij ooit de verantwoordelijkheid voor het koningschap dragen?

Er gloort ook hoop. Doordat Albert koning wordt, krijgt Filip als kroonprins meer tijd en gelegenheid om ervaring op te doen. En hij ontmoet Mathilde, zijn toekomstige vrouw. Filip wordt naar haar voorbeeld een stuk spontaner en minder in zichzelf gekeerd. Haar populariteit straalt af op de kroonprins en eindelijk is de pers eens positief.

Harde leerschool

Toch is de kou niet uit de lucht. Na de troonsbestijging van zijn vader krijgt Filip de handelsmissies in zijn takenpakket. Van den Wijngaert noemt ze „een ongenadig harde leerschool” voor de kroonprins. Meermaals moet de regering hem terechtwijzen vanwege politieke uitspraken. In de pers wordt Filip verguisd en door zijn vader voelt hij zich in die steek gelaten, omdat hij zijn zoon niet betrekt bij het koningschap. Het gevoel bekruipt de lezer: hoe moet dit ooit nog goedkomen?

Langzaam maar zeker leert Filip van zijn fouten. Hij stelt zich terughoudender op, al is zijn imago daarmee nog niet gered. Zijn schuchterheid en gebrek aan sociale vaardigheden houden de oppervlakkige perceptie in stand dat de kroonprins onbekwaam is, stelt de auteur. „Zonder ermee rekening te houden dat de kroonprins inhoudelijk degelijk is gevormd en door een moeizaam parcours met vallen en opstaan de begrenzing van zijn bewegingsvrijheid heeft leren aanvaarden.”

Vuurdoop na verkiezingen

Na een slepende politieke crisis (van 2007 tot 2011) en de langstdurende kabinetsformatie ooit is koning Albert moe van het koningschap. Met aftreden wacht hij tot de regering zich in relatief rustig vaarwater bevindt. Bijna drie maanden na de troonswisseling in Nederland is het ook in België tijd voor een generatiewissel. Filip neemt het stokje over.

De vuurdoop wacht hem al in het eerste jaar van zijn regering, na de verkiezingen in mei 2014. De Vlaams-nationalistische NV-A wordt de grootste partij van het land. Volgens doemdenkers dreigt België onbestuurbaar te worden.

Filips voorganger kreeg rond de langste kabinetsformatie ooit het verwijt partijdig te zijn. Belangrijkste taak voor zijn opvolger is dus dat hij zich meer op de achtergrond politiek neutraal opstelt.

En dat lukt, mede dankzij adviseur Frans van Daele. De koning laat de verantwoordelijkheid om tot compromissen te komen aan de politici over, zodat hij zelf op de achtergrond kan blijven en zijn neutraliteit bewaart. Zijn rol beperkt zich tot het nauwlettend volgen van de politieke ontwikkelingen en bereikte resultaten. Zowel in politieke kringen als in de pers klinkt lof voor de aanpak van de nieuwe koning.

Verzet in familie

Koning Filip presenteert zich als verbinder. Of het nu is bij de verkiezingen, bij de herdenkingen van beide wereldoorlogen, na de aanslag op vliegveld Zaventem of bij bezoeken aan sociale initiatieven en maatschappelijke organisaties. „Hij wil uitdrukkelijk over de diversiteit heen mensen met elkaar verbinden en verenigen”, zo maakt Van den Wijngaert de balans op. Dat blijkt ook uit de aanpassing van het koninklijk wapenschild. Aan de Franstalige spreuk daarop voegt Filip een Nederlandse en Duitse tekst toe.

Ondertussen wordt het Filip weer moeilijk gemaakt. Niet door de pers, maar door zijn bloedeigen familie. Protest van prinses Astrid om het inkrimpen van haar takenpakket, verzet van zijn vader om een „te lage” uitkering, schandalen rond broer Laurent. Albert en Paola etaleren de onenigheid binnen de koninklijke familie ook nog eens in de media en door de viering van de nationale feestdag aan zich voorbij te laten gaan.

Na het lezen van Filips biografie neemt de bewondering alleen maar toe voor de man die koning is van een verdeeld volk. Ondanks zijn moeilijke jeugd, de voortdurende vernedering in de pers, het plotselinge en ingrijpende verlies van zijn leermeester Boudewijn, zijn eigen blunders en –tot op de dag van vandaag– het frustrende gedrag van zijn eigen familie. Het lukt Filip, tegen de stroom in.

Koning Filip 60. Mensen verbinden in een verdeelde staat, Mark Van den Wijngaert; Borgerhoff & Lamberigts; 288 blz.; € 24,99