Dagelijks ontvangt de redactie mails van mensen die de ophef rond het coronavirus flink overdreven vinden. Nu ook het RIVM weer optimistische geluiden laat horen, ontstaat het gevoel dat we door de zure appel heen zijn.

Intussen versoepelen sommige landen de maatregelen en in Nederland klinkt teleurstelling dat de restaurants en de kappers hun deuren nog niet kunnen openen. Actiegroepen tegen de lockdown schieten als paddenstoelen uit de grond. „Kom niet aan onze vrijheid, weg met de anderhalvemetersamenleving.”

Achter dat alles klinkt de kritische vraag: was het inderdaad nodig om de samenleving zó te verlammen? Zit er toch niet wat gebakken lucht achter die pandemie?

Wie kunnen we nu vertrouwen over die sterftecijfers, het CBS of het RIVM?

Beide, maar je moet wel weten wat er met die cijfers bedoeld wordt. Het RIVM publiceert dagelijks aantallen sterfgevallen die door de GGD’en worden gemeld. Die getallen zijn heel nauwkeurig, omdat het gaat om mensen van wie vast staat dat ze corona hadden. Het werkelijke aantal overleden coronapatiënten is echter hoger, omdat lang niet alle patiënten getest worden.

De sterftecijfers van het CBS zijn ook nauwkeurig, maar gaan over álle sterfgevallen in een bepaalde week, ongeacht de oorzaak.

Hoe kan het CBS dan toch uitspraken doen over sterfte aan corona?

Het CBS ontvangt overlijdensberichten via de bevolkingsregisters van alle gemeenten in Nederland. De reden van sterfte is daarbij niet bekend. Gemiddeld overlijden er in Nederland ongeveer 2900 mensen per week. Dat aantal schommelt wat: in de winter is de sterfte hoger. De grijze golvende curves in bovenstaande grafiek laat zien wat het gemiddelde verloop is. In sommige winters is er een onverwachte piek te zien, omdat er in die winter griep heerst. In de winter van 2013 op 2014 was er geen sprake van griep; je zou dat het basispatroon kunnen noemen. Is er sprake van een zware griepepidemie, zoals in de winter van 2017 op 2018, dan ontstaat er een piek, de zogenaamde oversterfte. De blauwgekleurde oppervlakte onder die piek geeft aan dat het in die winter ging om een oversterfte van 9400 personen. In de zomer van 2019 is een kleine piek te zien als gevolg van sterfte door de hittegolf.

Afgelopen winter was er nauwelijks sprake van griep maar vanaf week 11 is er toch een onverwachte stijging. Het CBS weet ook om welke leeftijdscategorieën het gaat en in welke provincie de overledenen woonden. Daaruit valt met grote zekerheid af te leiden dat deze oversterfte het directe of indirecte gevolg is van het coronavirus. Het rode vlak onder de laatste piek geeft dus het totaal aantal overledenen aan als gevolg van corona. Sinds het begin van de epidemie gaat het in Nederland nu om ongeveer 7600 personen.

Maar dan verschilt corona toch niet veel van een flinke griepgolf?

Die indruk kan ontstaan, maar toch gaat die vergelijking mank. De sterfte aan griep verschilt van jaar tot jaar, mede doordat er telkens nieuwe griepvarianten zijn. Deze sterfte zou voor een groot deel verdwijnen wanneer er ook een jaarlijkse lockdown werd ingesteld voor griep.

De ‘coronapiek’ zou ongetwijfeld hoger zijn als er geen maatregelen waren genomen. Dat is eenvoudig af te leiden door de sterfte in de verschillende gemeenten of provincies te vergelijken. Landelijk gezien was er in week 16 sprake van een sterfte van 4313 personen terwijl dat er normaal in deze week 2850 zijn, dus een stijging met 50 procent. In sommige gemeenten is echter sprake van een verdubbeling. Er zijn zelfs acht gemeenten waar het aantal overledenen vier of meer keer hoger is dan normaal. In week 15 was de zwaarst getroffen gemeente Nunspeet, waar zes keer meer mensen overleden dan gemiddeld. Als dat voor heel Nederland zou gelden, dan zouden er alleen al 17.000 mensen overleden zijn – let wel, in één week.

Maar vergeleken met andere doodsoorzaken als kanker blijft corona toch relatief onbelangrijk?

Het is inderdaad belangrijk om de sterfte door corona te vergelijken met die bij andere ziekten. Er overlijden in Nederland jaarlijks ongeveer 150.000 mensen. Wie daar de RIVM-cijfers naast plaatst (tot en met vrijdag 4289 sterfgevallen van mensen bij wie daadwerkelijk corona was vastgesteld) kan de conclusie trekken dat het allemaal wel meevalt. Maar het virus eiste pas op 6 maart zijn eerste slachtoffer in Nederland. Daarom is het eerlijker om een vergelijking te maken op basis van slachtoffers per week.

Over de laatste drie jaar stierven er elke week gemiddeld 899 mensen aan kanker. De afgelopen maand stierven er gemiddeld 1760 mensen per week aan corona, dus twee keer zoveel als aan kanker. De staaf rechts in de grafiek laat ook de verhouding tot andere doodsoorzaken zien, zoals berekend voor week 16.

Wat zou de sterfte zijn zónder maatregelen?

Een Londens wetenschappelijk instituut becijferde een paar weken geleden dat het virus zonder beperkende maatregelen negen van de tien mensen op aarde zou infecteren en het leven zou kosten aan meer dan 40 miljoen mensen. Toch is die situatie dan nog niet te vergelijken met de Spaanse griep, een eeuw geleden. Dat virus was dodelijker, want toen overleden naar schatting 20 tot 40 miljoen mensen op een wereldbevolking van anderhalf miljard inwoners, terwijl er ook toen strenge quarantaineregels waren.