Poppenkast. Het scheldwoord floept eruit bij Suhayb Salam, na een verhoor van ruim een uur. De imam staat aan het roer van de Utrechtse stichting Al Fitrah; één van de instellingen waarvan een onderzoekscommissie van de Tweede Kamer wil weten of ze met giften wordt beïnvloed vanuit Koeweit en Saoedi-Arabië.

De stichting heeft een moskee, maar biedt jongeren en volwassenen ook informeel godsdienstonderwijs aan. Andere takken houden zich bezig met psychosociale dan wel maatschappelijke hulpverlening.

Eerder deze week won de onderzoekscommissie al informatie over Al Fitrah in. Zoals maandag, toen vicevoorzitter Said Bouharrou van de Raad van Marokkaanse Moskeeën Nederland (RMMN) werd gehoord. Hij zei dat Al-Fitrah bezig is het godsdienstonderwijs ook buiten Utrecht aan te bieden, door bijvoorbeeld moskeeschooltjes op te richten in plekken waarvan het nog maar de vraag is of de plaatselijke moslimgemeenschap erop zit te wachten. „Leugens”, fulmineerde Salam woensdag. „Wij opereren nooit heimelijk.”

Voorafgaand aan het gesprek met Salam sprak de commissie met prof. dr. Truus Pels van het Verwey-Jonker Instituut dat op verzoek van de gemeente Utrecht in 2016 en 2019 onderzoek naar Al Fitrah deed. De eerste studie, observerend van aard, resulteerde in plussen en minnen. De pedagogisch-didactische begeleiding van de (vrijwillige) leerkrachten is gedegen, maar inhoudelijk is de lesstof zeer dogmatisch. De ruimte voor kritische reflectie en eigen meningsvorming is beperkt. „De leerkracht, en uiteindelijk Allah, hebben het laatste woord”, concludeert het instituut.

Alarmerend was het rapport uit 2019. Het Verwey-Jonker sprak daarvoor met 50 buitenstaanders uit de kring rond de school: oud-leerlingen, ouders van oud-leerlingen, directeuren van Utrechtse scholen die onderwijs bieden aan kinderen uit de Al-Fitrah-gemeenschap en vertegenwoordigers van het Utrechtse welzijnswerk.

Al-Fitrah biedt geborgenheid, is één van de conclusies, maar die is vergelijkbaar met die van een sekte. „Het spreken over de hel boezemt kinderen soms angst in. Als kinderen plotseling van hun moeder willen weten waarom die niet kiest voor kleding die volledig lichaamsbedekkend is, kan dat splijtend werken in een gezin”, zei Pels woensdag. En ja, er is oog en aandacht voor jongeren die in de criminaliteit zijn beland en aankloppen bij de hulpverlening van Al Fitrah, maar die hulp is er wel mede opgericht om jongeren op te nemen in de salafistische leer. Pels: „Ze raken dan gevuld met fundamentalisme.”

Wat de commissie het meeste triggerde, waren de signalen die Pels zei te hebben gekregen over minachting binnen Al-Fitrah voor het Nederlandse recht. Zo zou de moskee meewerken aan religieuze huwelijken van stellen die nog niet voor de wet zijn getrouwd en moslims aanmoedigen geen aangifte te doen tegen medemoslims die strafbare feiten hebben begaan. Het bracht de ondervragers woensdag op het idee Salam voor het blok te zetten, met een reeks pittige ja-, neevragen.

Doceert u dat islamitische huwelijken mogen worden gesloten zonder dat er een burgerlijk huwelijk is? Weet u dat artikel 449 van het Wetboek van Strafrecht dat verbiedt? Stelt u de islamitische wetten boven de Nederlandse wetten? Doceert u dat kinderen geen verjaardagsfeest, Oud of Nieuw, Sinterklaas of Kerst mee mogen vieren met klasgenootjes? Doceert u dat je geen aangifte tegen medemoslims hoeft te doen? Doceert u dat een moslim niet naar een ongelovige psycholoog mag gaan? Doceert u dat een vrouw een man geen hand mag geven?

Vooringenomen en te ongenuanceerd, zo bekritiseerde Salam de vraagstelling. Er volgde een enerverende verbale krachtmeting tussen enerzijds de commissie die maar bleef benadrukken dat de imam moest volstaan met een ja of nee en een zichtbaar van de verontwaardiging van de ondervragers genietende Salam. Hij ontregelde de commissie en bleef benadrukken dat hij over zijn eigen antwoorden ging.

Eén keer ging de commissie tot aan het gaatje, namelijk toen de vraag over de Al-Fitrah-boekhouding en de giften uit onvrije Golfstaten aan de orde kwam. Kan Salam de commissie daar geen inzage in geven omdat de FIOD, die de moskee in 2017 binnenviel vanwege een verdenking over witwassen, nog steeds over alle paperassen beschikt? Of wil hij het niet? Het eerste, zei Salam. Commissievoorzitter Michiel Rog (CDA) hamerde af, maar het laatste woord werd gesproken door de imam: „Poppenkast.”

De Utrechtse burgemeester Jan van Zanen (VVD) zei enorm verguld te zijn geweest met de bereidwillige medewerking van Al-Fitrah aan het eerste onderzoek van het Verwey-Jonker Instituut. „Ik maakte me zorgen over de jonge kinderen aan wie Al-Fitrah 14 uur per week godsdienstles geeft.” In de kritische kanttekeningen in deze studie kon de moskee zich echter niet vinden. Sinds het tweede onderzoek zijn de verhoudingen danig bekoeld. Utrecht heeft een actieprogramma voor uitreizigers en terugkerende jihadisten, maar de kloof met Al Fitrah is inmiddels zo diep dat de moskee daarin vrijwel niet participeert.

Wat de Tweede Kamer kan doen om Van Zanens zicht op Salam en zijn volgelingen te verbeteren? Dat dist de burgemeester zo op. Één: Breid de bevoegdheden van de zorg- en onderwijsinspecties uit, zodat ze ook toezicht kunnen houden op de lessen en de hulpverlening van Al-Fitrah en alle andere religieuze organisaties. Twee: Maak vaart met wetgeving die instellingen verplicht grote giften openbaar te maken. En drie: onderzoek of het religieuze onderwijs dat moskeeën willen bieden aan jonge moslims kan worden aangeboden vanuit het formele openbare onderwijs.