Van gotisch en neoromaans tot hypermodern, en van rijkelijk versierd tot uiterst sober. De honderdduizenden kerkgebouwen die de afgelopen millennia overal ter wereld werden gebouwd, brachten en brengen wekelijks honderden miljoenen mensen samen voor erediensten. In Nederland alleen al zijn sinds 1200 19.000 kerken gebouwd, zo staat in een inventarisatie van J. Sonneveld die door de Vrije Universiteit is gedigitaliseerd. Ongeveer 7000 daarvan zijn nog in gebruik, maar volgens een andere bron, Kerkbalans, ligt dat aantal een stuk lager, op 4000. De komende jaren zullen ook daarvan honderden hun deuren sluiten, zo is de verwachting. In andere landen, zoals Rusland en verschillende Afrikaanse en Zuid-Europese landen, komen er juist kerken bij.

Maar wat zijn van al die kerkgebouwen nu eigenlijk de oudste, de grootste en de kleinste? Die zoektocht voert ons weliswaar over de hele wereld, maar begint daar waar het christendom ontstond: in het Midden-Oosten.

Oudste

Wereldwijd:

De eerste christelijke kerken hielden hun samenkomsten in woonhuizen. In het oosten van Syrië, aan de rivier de Eufraat, is daarvan waarschijnlijk het oudste exemplaar te vinden. De huiskerk van Dura Europos stamt uit het jaar 232. Omdat het christelijk geloof in die periode nog verboden was –zo’n tachtig jaar later veranderde dat– en kerkdiensten in het diepste geheim plaatsvonden, werd alleen het interieur als kerk ingericht. Vanbuiten leek het een gewoon woonhuis. Pas in 1930 vonden archeologen de huiskerk van Dura Europos terug, inclusief een doopkapel met grote doopvont en op de muren fresco’s van diverse Bijbelse taferelen. De Tilburgse hoogleraar Paul Post heeft drie jaar geleden in een wetenschappelijke publicatie overigens het huiselijke van deze huiskerk gerelativeerd. Het is volgens hem wel een verbouwd en uitgebreid woonhuis, maar volledig ingericht als een heilige ruimte.

In het noordwesten van Syrië is de even oude huiskerk van Qirqbize te vinden. De kerk is honderden jaren in gebruik geweest, totdat het dorpje in de zevende eeuw werd verlaten en tot ruïne verviel.

Om een idee te krijgen van hoe een typische vroegchristelijke schuilkerk eruitzag, hoef je niet naar Syrië. Een ritje naar Nijmegen volstaat. Daar staat in Museumpark Orientalis in Heilig Landstichting een kopie van de huiskerk van Dura Europos.

In Nederland:

Hoewel slechts bepaalde elementen uit de eerste bouwperiode –rond 560– stammen, wordt de Sint-Servaasbasiliek in Maastricht algemeen als oudste kerk van Nederland beschouwd. Het rooms-katholieke heiligdom van kolenzandsteen en mergel verrees naar verluidt boven op het graf van Sint-Servaas. De stijl van de rond het jaar 1000 geheel herbouwde kerk is romaans. Nog later werden tijdens verbouwingen gotische elementen toegevoegd, de eerste gotische uiting in Nederland.

De Sint-Pancratiuskerk in Mesch (Limburg) stamt uit de negende eeuw. Van de stenen kerk is het romaanse schip, met het typisch Romeinse visgraatmotief, deels oorspronkelijk. Het mergelstenen koor is gotisch, terwijl de toren eind negentiende eeuw (na instorting van de oorspronkelijke, romaanse toren) in neoromaanse stijl werd gebouwd.

De Oude Kerk in Oosterbeek heet met recht oud. Ze werd rond het jaar duizend gebouwd in pre-romaanse stijl, die nog het dichtst komt bij de Romeinse en Byzantijnse architectuur. Oorspronkelijke tufstenen delen zijn bewaard gebleven. Later zijn een portaal in romaanse en het koor in gotische stijl toegevoegd.

De christelijke prediker Werenfried van Elst, een volgeling van de Utrechtse bisschop Willibrord, zou in de achtste eeuw verantwoordelijk zijn geweest voor de bouw van een romaanse zaalkerk (een rechthoekige kerk zonder zijbeuken), nu de Grote Kerk, in het Gelderse Elst. Het was de eerste christelijke kerk op die plaats. Later volgden uitbreidingen met onder meer een crypte (tiende eeuw) en een koor en zijbeuk (vijftiende eeuw). Na een verbod op rooms-katholieke erediensten kwam het gebouw in 1579 in protestante handen. Het werd in september 1944 tijdens de slag om Arnhem grotendeels verwoest. Bij naoorlogse opgravingen stuitte men onder de kerk op resten van Gallo-Romeinse tempels en het achtste-eeuwse zaalkerkje.

Op een van de hoogste wierden van de provincie Groningen staat, in het dorpje Leermens, de Donatuskerk uit ongeveer 1050. Ze is gebouwd van tuf- en baksteen, met rondboogvensters en dikke, versierde muren in romaanse en hoge ramen en spitbogen in romano-gotische en gotische stijl.

Grootste (qua zitplaatsen)

Wereldwijd:

Faith Tabernacle in Nigeria is met ruim 50.000 stoelen bijna net zo groot als het Amsterdamse Johan Cruyffstadion. Het in 1998 gebouwde complex vormt het hoofdkwartier van het in 1981 gestichte Winner’s Chapelkerkgenootschap. In de Zuid-Koreaanse hoofdstad Seoul staat de op een na grootste kerk ter wereld, de Yoido Full Gospel Church, met 26.000 plekken. Op nummer drie ten slotte staat, met 16.800 stoelen, de Lakewood Church in de Amerikaanse stad Houston, een voormalig sportstadion.

In Nederland:

De gereformeerde gemeente in Opheusden heeft de kerk met de meeste zitplaatsen in Nederland, 2850. Gebouwd met baksteen in het jaar 2000 heeft deze zaalkerk, waarbij de zichtbaarheid van de predikant het belangrijkste kenmerk is, een anderhalf keer grotere capaciteit dan het Concertgebouw in Amsterdam.

De Hoeksteen in Barneveld, uit 2008, staat met ruim 2500 zitplaatsen tweede op deze ranglijst, de Dorpskerk in Staphorst uit 1952 is met 2300 stoelen nummer drie.

Grootste (formaat)

Wereldwijd:

De hoogste kerk ter wereld is het protestantse munster van Ulm in de Duitse deelstaat Baden-Württemberg, waarvan de bouw in gotische stijl vanaf de middeleeuwen tot eind negentiende eeuw heeft geduurd. Het bouwwerk van 123 meter lang heeft een toren die 163,5 meter hoog is, ruim 50 meter hoger dan de Domtoren in Utrecht, de hoogste kerktoren van Nederland.

Niet de Sint-Pietersbasiliek in Vaticaanstad, maar een (bijna-)kopie daarvan in de hoofdstad van Ivoorkust is de grootste kerk ter wereld. De rooms-katholieke Basilique Notre-Dame de la Paix van Yamoussoukro stamt uit 1989, is 158 meter hoog en daarmee de op een na hoogste kerk ter wereld. Het gebouw is 195 meter lang en 150 meter breed.

In Nederland:

De grootste kerk in Nederland, naar vloeroppervlakte, is de gotische Sint-Janskathedraal in Den Bosch. Het monumentale gebouw in het centrum van de Noord-Brabantse hoofdstad meet 115 bij 62 meter.

Kleinste

Wereldwijd:

Voor de kleinste kerk ter wereld moeten we naar de Amerikaanse staat New York. Daar staat, midden in een meertje in de plaats Oneida, de Cross Island Chapel, die maar nauwelijks 2,5 vierkante meter groot is. Vanwege het formaat kunnen er slechts drie mensen tegelijk in. Het in 1989 op houten palen in het water gebouwde kabouterkerkje is een populaire trouwlocatie, er is immers precies genoeg ruimte voor de predikant en het bruidspaar. Getuigen, familie en vrienden dobberen tijdens de plechtigheid in bootjes rond het kerkje.

In Nederland:

Het kleinste kerkje van ons land staat in het Overijsselse dorp Luttenberg en meet 2 bij 2 meter. Het is een bezinningsplek voor passerende fietsers en wandelaars, die ‘architect’ Rudy Dijkman in zijn tuin heeft gebouwd, naar eigen zeggen op de plek waar ooit een klooster stond.

In Kallenkote, ook in Overijssel, staat een ander minikerkje. Het houten gebouwtje meet 4 bij 6 meter en is in 2013 gebouwd door boer Lu Nijk en de cliënten van zijn zorgboerderij. Het kerkje is niet aan een religie verbonden, de Bijbel ligt er naast de Koran en in het openbaar toegankelijke en af te huren bouwwerk hangen Tibetaanse vrijheidsvlaggetjes.

Het op twee na kleinste kerkje (6,4 bij 4,5 meter) van Nederland staat als enige van de drie op de monumentenlijst. De in 1911 gebouwde stenen kerk De Rietstap bevindt zich op het gelijknamige landgoed in Dinxperlo, Gelderland. In de rooms-katholieke kapel zijn nooit samenkomsten gehouden. Het gebouwtje is tegenwoordig expositieruimte voor beeldend kunstenaars.