Met zijn bestseller ”Hoe God verdween uit Jorwerd” zette Geert Mak in 1996 de kerkelijke ontwikkeling in Friesland voor een breed publiek op de kaart. Eerst ging de orthodoxie in veel gemeenten teloor. Vervolgens sloeg de secularisatie toe, waardoor kerken noodgedwongen de deuren moesten sluiten.

Op papier lijkt de situatie nog wat mee te vallen. Van de 646.000 Friezen behoort ruim 24 procent tot de Protestantse Kerk in Nederland (PKN). Nergens elders is dit aandeel zo hoog. Zeeland volgt met 18 procent. De 155.000 Friese (doop)leden en gastleden van de PKN zijn verdeeld over circa 230 zelfstandige gemeenten.

Op 16 september deed de hervormde oud-synodepreses ds. W. B. Beekman in Heerenveen intrede als classispredikant van Friesland, nadat hij jaren predikant was geweest van de hervormde gemeenten in Warns en Molkwerum. Over de kerkelijke situatie in zijn provincie is hij niet pessimistisch gestemd. Na de snelle neergang van het ledental in de naoorlogse jaren ziet hij een kentering. „Het ledenverlies is nu vergelijkbaar met dat in andere provincies; ongeveer 3 procent per jaar.”

De kerkelijke meelevendheid verschilt per gemeente. In Warns en Molkwerum zitten op zondag in totaal ruim 100 van de 400 leden in de kerk. „Het aantal meelevende leden is groter”, nuanceert ds. Beekman. „Je hebt ook mensen die eens in de twee, drie zondagen naar de kerk komen; anderen nemen deel aan een gespreksgroep. Het actieve deel, in welke vorm dan ook, ligt op ongeveer 50 procent. Het grootste probleem hier is de vergrijzing, niet alleen voor de kerken maar ook voor de scholen.”

Economische motieven

Zeven Friese PKN-gemeenten rekenen zich tot de Gereformeerde Bond. Ze zijn goed voor ruim 1900 leden en doopleden. Met 750 (doop)leden is Akkerwoude-Murmerwoude veruit de grootste van dit zevental. Het aantal kerkgangers van de hervormd-gereformeerde gemeenten blijft volgens ds. L. H. Oosten verhoudingsgewijs redelijk op peil, al wordt het voor de kleine gemeenten steeds moeilijker om het hoofd boven water te houden.

De algehele kerkelijke situatie in Friesland geeft de hervormde emeritus predikant in Driesum weinig reden tot vreugde. „De fusie van hervormde gemeenten en gereformeerde kerken tot protestantse gemeenten gaat gestaag door. Het oecumenische streven wordt meestal gedreven door economische motieven. Steeds vaker zie je dat gemeenten samengaan om te overleven.”

De twee hersteld hervormde Friese gemeenten (Hardegarijp en Wouterswoude) tellen samen 287 leden. De twee gereformeerde gemeenten (Oudemirdum en Drachten) zijn goed voor 515 leden. De evangelisatie in Leeuwarden valt onder de gereformeerde gemeente van Kampen.

Eigen kleur

Van de 14 christelijke gereformeerde kerken in Friesland, samen goed voor 4545 (doop)leden, gingen er intussen 4 samen met de gereformeerde kerk vrijgemaakt ter plaatse. Ds. P. Roos typeert zes van de veertien gemeenten als (vrij) behoudend. De meeste christelijke gereformeerde kerken in Friesland blijven getalsmatig redelijk op peil. „Mede dankzij de gehechtheid aan traditie in het noorden. Men neemt niet zomaar afscheid van de kerk. Ook overgang naar een ander kerkverband komt relatief weinig voor.” Wel neemt de opkomst in de tweede dienst volgens de emeritus predikant uit Bergum af en is er door de geperforeerde grenzen sprake van intensief onderling verkeer. „Elke christelijke gereformeerde zoekt hier zijn eigen kleur. De liturgische vernieuwingen maken het preken over en weer door predikanten van een verschillende ligging steeds lastiger.”

Met 20 gemeenten en 6400 (doop)leden zijn de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt het best vertegenwoordigde afgescheiden kerkverband in Friesland. De Nederlands Gereformeerde Kerken hebben er slechts 2 gemeenten (Heerenveen en Wolvega), die samen 495 (doop)leden tellen.

Drachten en Leeuwarden hebben veruit de meeste kerkelijke gemeenten, waaronder een aantal evangelische. Binnen de evangelische wereld in Friesland, die veel splintergroepjes kent, geven de baptisten de toon aan. Van de 18 baptistengemeenten zijn vooral de 9 vrije baptistengemeenten florerend. Ze danken hun bestaan vrijwel allemaal aan ds. Orlando Bottenbley. Vanuit Lemmer stichtte hij vrije baptistengemeenten in Sneek, Franeker en Heerenveen, vanuit Drachten gemeenten in Dokkum en Leeuwarden. Drachten telt 4500 zielen, Leeuwarden 650, Dokkum 550.

De meeste leden van de baptistengemeenten hebben een traditioneel kerkelijke achtergrond. „Omdat Friesland lang een behoudende provincie is geweest”, nuanceert ds. Bottenbley. „De baptisten bereiken veel mensen die jaren geleden de kerk en het geloof de rug toekeerden, maar nu weer onder het Evangelie zitten.”