De man die Hielke en Sietse Klinkhamer en Gerben Zonderland een gezicht gaf. Zo werd Gerard van Straaten in de Volkskrant getypeerd bij zijn overlijden in 2011. Voordat de films over de Friese tweeling van de Kameleon uitkwamen, zullen miljoenen kinderen Hielke, Sietse, Gerben en agent Zwart alleen hebben ‘gekend’ van de tekeningen van Van Straaten. Zestig Kameleonboeken van auteur Hotze de Roos voorzag hij van levendige illustraties. Merkwaardig dat die twee –de schrijver en de tekenaar– elkaar nooit hebben ontmoet, zegt Jan Stedehouder, voorzitter van de stichting Vrienden van de Kameleon in het Friese Terherne. „Je zou zeggen: ze hebben samen zestig boekjes gemaakt, dan kom je elkaar vast wel een keer tegen. Maar dat boeide hen niet. Het lag meer aan schrijver Hotze de Roos, dat was niet iemand die de publiciteit zocht. Na De Roos’ overlijden hebben we een borstbeeld van hem laten maken. We hebben wel een foto waarop Van Straaten naast dit beeld staat – ze hebben elkaar dus toch nog een keer ontmoet.”

Stedehouder herinnert zich Van Straaten als een „flamboyante man.” „Het was een man die het leven omarmde. Hij genoot van publiciteit. Als er in het Kameleondorp wat te doen was, nodigde ik hem altijd uit, en hij was er ook altijd – vlinderstrik voor.”

Bosje potloden

Vijf jongens telde het gezin waaruit Gerard van Straaten afkomstig was. Hij was de tweede in de rij. Alle jongens hadden wel iets met tekenen. In huize Van Straaten –vader is architect– zitten de zoons vaak urenlang aan tafel te tekenen en te kleuren. Met sinterklaas krijgen ze geen chocola, maar een bosje potloden. Het bekendst zal de jongste telg, Peter van Straaten, worden.

Gerard is al jong gefascineerd door het water. Hij brengt zijn vakanties door in Giethoorn en droomt van een carrière als zeeman. Maar het loopt anders. In 1942 verlaat hij voortijdig de hbs. Na zijn studie aan de kunst- en nijverheidsschool gaat Van Straaten werken voor Toonder Studio’s. Hij tekent strips voor Het Vrije Volk en voor stripbladen uit die tijd als Tom Poes, Ping en Pep. Ook illustreert hij honderden kinderboeken, waaronder Dik Trom, Swiebertje en Pietje Bell.

Over collega’s kan Gerard van Straaten zich heel kritisch uitlaten. Illustratief is een dubbelinterview dat hij in 2005 met zijn broer Peter geeft aan Vrij Nederland: „Die tekenaar van Nijntje, Dick Bruna, die kan helemaal niet tekenen”, aldus Van Straaten. „De ogen van zijn konijn zitten verkeerd in de kop” (...). „Max Velthuijs, die bij mij in Arnhem in de klas zat op de opleiding de Kunstoefening’, kon ook niet tekenen. Voor de lol maakte hij eens een kikker, nog gepikt van Kermit ook, en daar kreeg hij succes mee. Ik ben jaloers op die gasten. Ze verdienen enorm, maar tekenen kunnen ze niet.”

Van Straaten was echt een man van boten en scheepvaart, zegt Stedehouder, die de illustrator pas op latere leeftijd leerde kennen. „Hij heeft heel veel illustraties van zeilschepen gemaakt. Zo maakte hij een stripboek over Eelco Kazemier, die een zeilreis rond de wereld had gemaakt. Nadat Van Straaten met pensioen was gegaan, ging hij ook olieverfschilderijen maken. In Café Vrolijk in Terherne hangen diverse fraaie olieverfschilderijen van schepen die hij heeft vervaardigd. Wat opvalt is de grote kennis van details die hij had en die hij op het doek vastlegde.”

Stedehouder is merkbaar enthousiast over de veelzijdigheid van de illustrator. De stichting Vrienden van de Kameleon, waarvan Stedehouder voorzitter is, heeft het werk van Gerard van Straaten nu in bezit. „Het gaat om alle illustraties die Van Straaten zelf nog had toen hij overleed: werk over de scheepvaart, striptekeningen, naakten, illustraties voor jeugdboeken, studies, schetsen en Bijbelse taferelen. Aan het eind van z’n leven heeft hij alles uitgezocht en in platte houten koffers gedaan.”

Tussen de honderden illustraties bevindt zich een zelfportret uit 1999. Ook maakte Van Straaten een schets voor een heus Van Straatenmuseum – compleet met aanzicht vanuit het noorden en het zuiden en een gedetailleerde plattegrond.

Jacht en schoener

In 1980 leverde de illustrator tijdens SAIL 1980 een serie schetsen van alle opvarenden van de schoener Eendracht. Prinses Margriet en Pieter van Vollenhoven waren onder de opvarenden en zijn op de schetsen te zien. Opvallend is ook hier Van Straatens kennis van de scheepvaart. Heel precies tekent hij een Fries jacht, een schoener, een topzeilschoener, een brik, een bark.

Aan de laatste tekening die hij maakte, op 24 april 2006, zit een verhaal vast, weet Stedehouder. „Het gaat om een tekening van de jongens in de Kameleon die nooit eerder is gepubliceerd. Gemaakt op verzoek van Tom, een fan uit Joure die op 18-jarige leeftijd is verongelukt. Deze jongen wist alles over de Kameleon. Hij stond vooraan in z’n overalletje om mee te helpen toen we hier in 1995 met het Kameleondorp begonnen. Toen Gerard van Straaten een keer in Terherne was, ging Tom naar hem toe en zei: Meneer, ik spaar alles van de Kameleon, wilt u voor mij een tekening maken? Nou, zei Van Straaten, ik teken eigenlijk niet meer. Toch dacht hij erover na, belde me later op en zei: „Ik heb een tekening gemaakt voor Tom.” Het is een heel mooie tekening geworden. Je ziet de typische humor van Van Straaten erin terug.”

Tijd voor expositie

De stichting Vrienden van de Kameleon zoekt een goede locatie om het werk van Van Straaten te exposeren, geeft Stedehouder aan. „Als je de Kameleontekeningen ziet, zeg je: leuke tekeningen, mooie illustraties. Maar als je verder in z’n werk duikt, ontdek je dat deze man enorm veel heeft gepresteerd. Alleen al de tientallen Bijbelse tekeningen zijn een thema-expositie waard. Van Straaten heeft zijn werk aan onze stichting geschonken. Als eigenaar moet je twee dingen doen: goed op het werk passen én het laten zien. Het zou mooi zijn om in contact te komen met mensen die een expositie over Van Straaten willen organiseren.”

Met dank aan de stichting Vrienden van de Kameleon voor het verstrekken van gegevens en illustraties voor dit artikel.

zomerserie Was getekend

Dit is het tweede deel van een vierdelige serie over illustratoren. Over twee weken: Rie Cramer.