Het is 22 april 1915. Franse verkenners in de omgeving van het Belgische Ieper hebben de afgelopen dagen al opgemerkt dat er aan Duitse zijde metalen cilinders in de voorste linies van het front zijn geplaatst. Maar wat dit te betekenen heeft?

Daar komen de geallieerden snel genoeg achter. Wanneer de wind in hun richting staat, draaien de Duitsers de kranen van de cilinders open. Een gordijn van chloorgas drijft in de richting van de geallieerden. De giftige dampen tasten de luchtwegen en longen van de soldaten aan. Velen sterven een gruwelijke dood. Twee dagen later voeren de Duitsers een soortgelijke aanval uit op Canadezen in hetzelfde gebied. Ook nu zijn de gevolgen verschrikkelijk.

De Duitsers profiteren nauwelijks van het gat dat ze in de verdediging slaan. Ze rukken maar een klein stukje op. Een indrukwekkend beeld van ongeveer 11 meter hoog in het plaatsje Sint-Juliaan is nog altijd een stille getuige van het drama.

Zwaveldampen

Foto’s van giftige dampen, soldaten met wonderlijk geïmproviseerde gasmaskers en van militairen met aangetaste ogen die hun weg zoeken, komen veel mensen nog steeds bekend voor. Ze geven een gruwelijk gezicht aan de Eerste Wereldoorlog, de periode waarin het middel volop werd gebruikt.

Ondanks dat gifgas vooral bekend is door de Eerste Wereldoorlog, is het middel al veel ouder. De Grieken gebruikten zo’n 400 jaar voor Christus in hun oorlogen al zwaveldampen om hun tegenstanders uit te schakelen, zegt Herman Roozenbeek, militair historicus van het Nederlands Instituut voor Militaire Historie. In de loop van de eeuwen werd er regelmatig nagedacht over chemische oorlogsvoering. „In de negentiende eeuw is tijdens de Krimoorlog en de Amerikaanse Burgeroorlog ook overwogen om chemische middelen in te zetten. In die eeuw werd er steeds meer mogelijk door de opkomst van de chemische industrie.”

Adolf Hitler

In 1899 werd op een vredesconferentie tussen enkele landen afgesproken dat er geen chemische middelen mochten worden verwerkt in granaten. De Duitsers bedachten vervolgens dat ze chloorgas uit cilinders konden laten ontsnappen. Cilinders waren immers geen granaten. Later gebruikten ze mosterdgas, dat blaren veroorzaakte. De blaren leidden vervolgens tot infecties. Het mosterdgas werd ook wel yperiet genoemd, naar de stad Ieper, die midden in het oorlogsgebied lag.

Overigens gebruikten meerdere strijdmachten tijdens de Eerste Wereldoorlog gifgassen. De bekendste persoon die in de Eerste Wereldoorlog door gifgas gewond raakte, was Adolf Hitler.

Roozenbeek: „Mosterdgas is voor een aanvaller lastig te gebruiken. Het is een vloeibaar middel en de druppels kunnen dagen tot weken blijven liggen. Als je door het gas heen wilt oprukken, worden je eigen troepen er ook door getroffen.” Het gas werd niet alleen rechtstreeks tegen personen gebruikt. Het werd ook ingezet om voedselvoorraden van tegenstanders te besmetten, zodat het problemen gaf om het eten te gebruiken. Alle partijen ontwikkelden in de loop van de jaren beschermingsmiddelen, zoals gasmaskers.

Ondanks dat meerdere partijen gifgas gebruikten, was er wel een afkeer van dit wapen. „Het is een onvoorspelbaar middel. Het veroorzaakt angst. En gas zie je niet. Aan het front hangt altijd rook. Dat kun je aanzien voor gifgas.” Volgens Roozenbeek heeft het gifgas de oorlog niet langer of korter laten duren.

In 1925 werden er in Genève tegen het gebruik van chemische middelen belangrijke regels opgesteld. Veel landen ondertekenden dit. De afspraak was dat landen geen chemische middelen mochten inzetten, waarbij veel landen, inclusief Nederland, het voorbehoud maakten dat zij wel strijdgassen zouden gebruiken als de tegenstander dat toch al deed. „Het gebruik van de middelen was verboden, maar de productie niet.”

Drama in Bari

Het gevolg was dat tijdens de Tweede Wereldoorlog tal van legers gifgas met zich meevoerden, voor het geval dat tegenstanders hiermee zouden aanvallen. In 1943 leidde dat tot een drama.

In de Italiaanse havenstad Bari, die in handen was van de geallieerden, lag een vrachtschip met een geheime lading. De havenautoriteiten wisten van niets. Toen de haven van Bari werd aangevallen door Duitse vliegtuigen, werd ook het bewuste schip getroffen. Een onbekend aantal mensen kwam om het leven door het vrijkomen van het mosterdgas dat in het schip lag. Onder de slachtoffers waren veel burgers.

„Het meevoeren van chemische wapens droeg risico’s met zich mee. Als een vijandelijke beschieting per ongeluk een chemisch wapendepot trof waardoor strijdgassen vrijkwamen, kon de vijand de indruk hebben met chemische wapens te worden aangevallen.”

Nederlands Indië

Overigens zijn er, anders dan in de Eerste Wereldoorlog, in de Tweede Wereldoorlog niet op grote schaal chemische wapens ingezet. „De landen waren ervan overtuigd dat chemische wapens niet zouden leiden tot een overwinning in de oorlog.” Nederland had ook een kleine voorraad gifgas. Dit was hoofdzakelijk in Indië geproduceerd, omdat de vrees bestond dat Japan bij een aanval gifgas in zou zetten. Japan gebruikte dat namelijk in de jaren dertig bij de oorlog in Mantsjoerije en China.

„Nederlanders hadden vliegtuigjes met mosterdgas klaarstaan toen Japan Indië aanviel. Maar het gas is niet ingezet, omdat Japan het ook niet deed.” Roozenbeek benadrukt dat nucleaire wapens niet moeten worden verward met chemische wapens. „De atoombommen op Japan waren van een totaal andere orde dan chemische middelen.”

In de loop van de jaren werden gifgassen meerdere keren gebruikt, onder andere in Jemen, Iran en Irak. In 1993 werd er een verdrag opgesteld dat niet alleen het gebruik, maar ook de productie en het bezit van de middelen verbood. De Organisatie voor het Verbod op Chemische Wapens (OPCW), waarvan het hoofdkwartier in Den Haag is gevestigd, ziet toe op de naleving van de afspraken. Dat heeft niet kunnen beletten dat er de laatste jaren onder meer in Syrië nog chemische middelen zijn ingezet.

Lees ook

Zomertijd bracht Duitsland niet de overwinning

zomerserie Uitvindingen WO I

Dit is het tweede deel in een serie artikelen over uitvindingen die tijdens de Eerste Wereldoorlog doorbraken. Volgende week woensdag deel 3.