Of 2018 wel echt het jubileumjaar is, is niet eens zeker. „Een document dat bevestigt dat de kerk in 1518 is gewijd, kunnen we niet laten zien”, zegt Carolien Roozendaal, bouwhistorica van de gemeente Alkmaar. „Er zijn ook argumenten voor 1521. Omdat 1518 als jaartal is aangebracht op de gewelfschildering van het laatste oordeel in het koor van de kerk, houden we dat aan.”

Roozendaal is medeauteur van een fors boek over 500 jaar bouwgeschiedenis van de Grote Kerk, dat komend najaar verschijnt. „Vooral over de bouw zelf zijn we de afgelopen jaren meer te weten gekomen. Zo blijkt het schip eerst gebouwd te zijn, daarna het koor. Dat leiden we af uit het bouwhistorisch onderzoek en de bewaard gebleven rekeningen voor de levering van de kolommen voor het koor.”

Onduidelijk blijft wie de ontwerper van het kerkgebouw was en onder wiens supervisie de bouw, waarmee in 1470 werd begonnen, is uitgevoerd. Vast staat wel dat de bekende architectenfamilie Keldermans uit Mechelen erbij betrokken is geweest, aldus Roozendaal.

De Grote Kerk, het grootste kerkgebouw van Noord-Holland boven het Noordzeekanaal, is een basiliek in de stijl van de Brabantse handelsgotiek, grootser en massaler van vorm dan de Franse gotiek. Het kerkbouw is 35 meter hoog en heeft een kruislengte van 85 bij 56 meter; 26 vrijstaande kolommen dragen de gewelven en de overkluizing.

De stadskerk was de eeuwen door altijd van ver te zien, tot trots van de Alkmaarders. In de editie-1743 van de Kronyck van Alkmaar dichtte C. van der Woude: „’t Cieraedt van onse Stadt, het proncksel der gebouwen, Mach ydereen met recht ons Kercke wel voor houwen, Want soeckt ghy frayigheydt, doorluchtigheydt, en kunst? Roem mach wel sonder schroom daer wenden Oogh en gunst.”

Twee wereldberoemde orgels staan er in de kerk. Het kleine gotische koororgel uit 1511, vernoemd naar bouwer Jan van Covelens, is het oudste nog bespeelbare orgel in Nederland. Het grote orgel, enkele jaren geleden nog gerestaureerd, werd tussen 1638 en 1645 gebouwd door de familie Hagerbeer. Architect Jacob van Campen ontwierp de orgelkast. Op de kastdeuren verbeeldde schilder Caesar van Everdingen de triomf van koning Saul na Davids overwinning op Goliath (1 Samuel 18). Frans Caspar Schnitger, afkomstig uit een beroemde orgelbouwersfamilie, breidde het orgel bij de restauratie van 1723-1725 uit.

Aan de rooms-katholieke oorsprong van de kerk, die vanaf 1573 in protestantse handen was, herinnert een gotisch koorhek en koorbanken. Beroemd is de schildering van het laatste oordeel, recent toegeschreven aan Jacob van Oostsanen. Bij het koororgel staat een houten tombe die de ingewanden zou bevatten van graaf Floris V.

Uit de zeventiende eeuw stammen de preekstoel, een doophek, de herenbanken rond de zuilen en grote koperen kaarsenkronen.

In 1989 deed de hervormde gemeente voor een symbolisch bedrag afstand van het kerkgebouw. Het werd eigendom van de Stichting tot Behoud van Monumentale Kerken in Alkmaar. Roozendaal: „De Grote Kerk is nu de huiskamer van de stad. Ze is er voor alle inwoners.”

Stichting TAQA Theater De Vest/Grote Sint Laurenskerk huurt de kerk en zorgt voor de programmering. Er zijn in de kerk concerten, tentoonstellingen, beurzen, lezingen, recepties en feesten. „Elkaar ontmoeten blijft het motto van deze plek”, zo staat op een informatiebord te lezen.

Zijluiken van altaarstuk tijdelijk terug

De twee zijluiken van het altaarstuk dat Maarten van Heemskerck, belangrijk renaissancekunstenaar in de Nederlanden, voor de Grote Kerk vervaardigde, zijn binnenkort tijdelijk terug in Alkmaar. Het altaarstuk, daterend uit 1538-1543, is het grootste drieluik dat ooit in de Noordelijke Nederlanden is gemaakt. Na de Reformatie kwam het uiteindelijk terecht in de kathedraal van Linköping (Zweden), waar het zich nog steeds bevindt. Van 20 april tot 15 september worden de zijluiken tentoongesteld in de Grote Kerk.

In Stedelijk Museum Alkmaar loopt tot en met 10 juni een expositie van gezichten op de Grote Kerk. Werk van befaamde schilders uit de Gouden Eeuw, zoals Salomon van Ruysdael en Pieter Saenredam, wordt gecombineerd met hedendaagse fotografie van Hans van der Meer en Karin Borghouts.