„Suïcidaliteit begint vaak met vluchtige gedachten aan de dood: Het zou beter zijn als ik niet meer zou leven”, zegt Jongkind, klinisch psycholoog bij de christelijke ggz-instelling Eleos, in zijn spreekkamer in Amersfoort. „Dan is de optie van suïcide er al. Die gedachten kunnen uitgroeien. Dit kan er uiteindelijk toe leiden dat iemand nadenkt over de manier waarop hij een eind aan zijn leven zou kunnen maken en gaat fantaseren over hoe de omgeving dan zal reageren en hoe zijn begrafenis eruit zal zien.”

Jongkind, die bijna negen jaar bij Eleos werkt, ervaart gesprekken met suïcidale patiënten als intens. „Ik ontmoet hen in hun lijden. De meeste patiënten die met suïcidaliteit te maken hebben, ervaren wanhoop en uitzichtloosheid. Ze zien soms geen andere uitweg dan het plegen van suïcide. Ze hebben de overtuiging dat ze er niet meer toe doen en dat anderen beter af zijn als zij er niet meer zijn. Het is een fuik waarin ze terechtkomen.”

Uitweg

Jongkind probeert de patiënt „te ontmoeten in zijn wanhoop, waardoor hij niet meer alleen is en je samen naar een uitweg kunt zoeken. Ik streef er altijd naar ook iemand uit zijn omgeving erbij te betrekken: een familielid, iemand uit de kerk of een vriend, zodat iemand niet alleen blijft zitten met zijn wanhoop.”

Depressie

Diverse studies tonen aan dat geloof een beschermende factor vormt bij suïcidaliteit. Jongkind: „Die onderzoeken maken steevast een vergelijking tussen gelovigen en ongelovigen. Intussen komt suïcide onder gelovigen wel voor. Hoe werkt dat binnen die groep? Welke factoren spelen er bij christenen een rol? Dat was nooit onderzocht.”

Onderzoek van het Kennisinstituut christelijke ggz, een samenwerkingsverband van Eleos en De Hoop, vult dat hiaat op. Aan het onderzoek namen 155 patiënten van Eleos deel die allen depressief waren. „Mensen met een depressie zitten in de risicogroep voor suïcide.” Ruim de helft van de ondervraagden was opgenomen in kliniek de fontein in Bosch en Duin.

Wat was de meest opvallende uitkomst?

„Ik vond het opvallend dat er nogal wat diversiteit is in de morele opvattingen over suïcide. Een deel van de ondervraagden geeft aan dat God gaat over leven en dood en dat Hij absoluut niet wil dat je jezelf van het leven berooft, waarbij ook de angst voor de hel een rol speelt. Maar er zijn ook mensen die daar minder stellig over denken.

Deze verschillen hebben niet zozeer te maken met uiteenlopende kerkelijke achtergronden, maar zijn vooral gerelateerd aan de ernst van de suïcidaliteit. Naarmate patiënten meer suïcidaal zijn, geven ze minder vaak aan dat ze morele of godsdienstige bezwaren tegen suïcide hebben, ongeacht hun kerkelijke achtergrond.”

Betekent dit dat een minder stellige afwijzing –op Bijbelse gronden– van zelfdoding eerder tot suïcidaal gedrag leidt?

„Dat kun je niet zeggen. Mensen gaven hun visie terwijl ze in een depressie zaten. Als ze na enige tijd opknappen, gaan ze het leven en de wereld weer anders zien. We gaan hen daarom na anderhalf jaar opnieuw bevragen, om te kijken hoe ze er dan over denken. Daaruit moet blijken of hun morele opvatting meeschommelt met hun depressie.

Overigens gaat het om algemene uitkomsten. Op grond hiervan kunnen we nooit zeggen dat iemand die suïcide heeft gepleegd van mening was dat God dit niet verbiedt.”

Welke rol speelt iemands godsbeeld bij zijn opvatting over suïcide?

„Het godsbeeld blijkt een belangrijke factor te zijn. Dat was de tweede opvallende uitkomst. Mensen die God ervaren als Iemand Die op afstand en niet betrokken is, en die angst kennen voor God, hadden in ons onderzoek een relatief hoge mate van suïcidaliteit. Er is ook een groep patiënten die de overtuiging heeft dat God rechtvaardig en streng is, maar tegelijk dat Hij beschikbaar is. Mensen met zo’n steunend godsbeeld bleken in mindere mate suïcidaal.”

Wordt het godsbeeld vooral bepaald door theologische opvattingen of is het sterk gekleurd door iemands depressie?

„Het godsbeeld kan veranderen als gevolg van een depressie. Bij een zware depressie ervaart een patiënt geen hechting meer met mensen in zijn omgeving. Dat heeft gevolgen voor de hechting aan God en de opvatting of Hij beschikbaar is of niet. Ook dit aspect krijgt in het vervolgonderzoek een plek.”

Welke lessen trekt u als hulpverlener uit dit onderzoek?

„Beschermende factoren bij suïcidaliteit betreffen niet in de eerste plaats uiterlijke zaken zoals hoe vaak iemand naar de kerk gaat. Het gaat vooral om iemands diepste overtuiging. Als je daar meer zicht op krijgt, kun je het risico op suïcidaal gedrag beter inschatten.

Het is belangrijk in het gesprek met een patiënt door te vragen. Bijvoorbeeld: „Hoe vaak en hoe concreet heb je in de afgelopen weken gedacht aan de dood? Waren er ook gedachten over suïcide? Had je al een plan?” Het vraagt moed om dat aan de orde te stellen, maar is wel belangrijk.

Het komt soms voor dat mensen vijf uur op een dag aan suïcide denken en daar met niemand over praten. Mijn ervaring is dat de meeste patiënten het fijn vinden als je het gesprek hierover aangaat, omdat ze zich dan begrepen voelen. Daarmee kun je het risico dat ze in de fuik van wanhoop terechtkomen, verkleinen.”

Suïcidaliteit en geloof

In Nederland maken gemiddeld vijf mensen per dag een einde aan hun leven door zelfdoding. Wereld Suïcide Preventie Dag, morgen, vraagt aandacht voor deze aangrijpende werkelijkheid. Het Kennisinstituut christelijke ggz sluit daarbij aan met het minisymposium ”Suïcidaliteit, geloof en kerk: wat kunt u doen?”, woensdagavond in de Evangelische Hogeschool te Amersfoort, voor naasten van (depressieve) patiënten, ambtsdragers en leden van de kerkelijke gemeente.

Psychiater Bart van den Brink houdt een lezing over suïcidaliteit. Klinisch psycholoog Matthias Jongkind presenteert de uitkomst van recent afgerond onderzoek van het Kennisinstituut christelijke ggz onder cliënten van Eleos over geloof en suïcidaliteit. Na de pauze is er een training waarbij de deelnemers leren hoe ze het gesprek over suïcidaliteit, doodswens en zelfmoordplannen op een goede manier kunnen voeren.

kicg.nl
eleos.nl