Steeds vaker markeren emeriti en gemeenten zo’n periode met een intrede- en afscheidsdienst. Ook ds. De Graaff deed in september 2013 als mentor en pastor intrede in Berkenwoude. Op 1 juli 2012 nam hij vanwege zijn emeritaat afscheid van protestantse wijkgemeente De Samaritaan in Rotterdam. „Enkele jaren eerder was de wijkgemeente in Berkenwoude als evangelisatie in de hervormde gemeente opgegaan”, vertelt de emeritus predikant uit Nieuwerbrug aan den Rijn. „Door het wijzigen van de structuur van de hervormde gemeente was het mogelijk om twee wijkgemeenten te vormen. Wijkgemeente 1 is de gemeente die vanouds in het dorp aanwezig is en kent een pluriform karakter. Wijkgemeente 2 heeft een Gereformeerde Bondssignatuur. Om aan te geven dat wijkgemeente 2 een volwaardige kerkelijke gemeente is, vond er een intrededienst plaats bij mijn aantreden.”

Ds. De Graaff, die in januari 2013 een openhartoperatie onderging, sprak vooraf met de kerkenraad af dat zijn aanstelling maximaal vier jaar zou duren. „Vorige maand werd ik 70. Je moet van ophouden weten.” In deze periode wilden predikant en gemeente verkennen of er voldoende draagkracht zou zijn voor een eigen predikant. De uitkomst hiervan stemt de emeritus predikant dankbaar: „De gemeente mag nu een beginnend predikant uit de zogeheten mobiliteitspool van de Protestantse Kerk aanstellen. Er is ruimte voor een benoeming voor 50 procent.”

Een intrededienst van een emeritus maakte ds. De Graaff zelf niet eerder mee, vertelt hij. „Maar ik hechtte er wel aan om intrede te doen, vanwege de ambtelijke inbedding van mijn werk in Berkenwoude. Ik ben hier vier jaar lang voor 20 procent actief geweest en heb me vooral met het pastoraat beziggehouden. Op de algemene kerkenraad kwam ik nooit, op de vergaderingen van de wijkkerkenraad niet altijd. Heerlijk vond ik het om de carrousel aan vergaderingen die ik in Rotterdam meemaakte achter me te laten.”

De predikant ervoer de afgelopen vier jaar als een toegift. Met zijn gezondheid ging het goed en hij kon zo’n 25 keer per jaar in Berkenwoude voorgaan, met name in bijzondere diensten. „Het was een geschenk van de Heere God dat ik dit nog mocht doen.”

Was hij niet bang om jongere collega’s of proponenten voor de voeten te lopen? „Volgens mij lagen de zaken er niet zo voor dat ik anderen voor de voeten liep. Deze periode was juist bedoeld om te onderzoeken of hier een proponent aan de slag zou kunnen gaan. De kerkenraad en de gemeente kunnen dit aan, zo blijkt. Zowel geestelijk als financieel.”

Half juni nam ds. De Graaff afscheid van Berkenwoude, opnieuw tijdens een speciale kerkdienst. „Het is goed geweest, er staat een punt, gemarkeerd met een dienst waarin duidelijk bleek dat ik de gemeente weer teruggaf in de handen van de Heere God. Nu doe ik nog wat ouderenpastoraat in Zegveld, 9 kilometer van mijn woonplaats. Ik kan er ’s middags op de fiets naartoe. Omdat ik in de redactie van het ouderenblad Lichtspoor zit, van de IZB, is dit werk voor mij heel nuttig. Het is goed om zelf dit handwerk te doen.”

„Emeritaat vormt geen belemmering”

Ds. W. Roos, hersteld hervormd emeritus predikant te Doornspijk, bleef na zijn emeritaat in 2007 verschillende taken verrichten. Op 5 juni nam de 74-jarige predikant afscheid van de vrije hervormde gemeente (vhg) Driedorp.

Ds. Roos wil liever schriftelijk dan mondeling toelichten hoe hij na zijn emeritaat weer werk oppakte, om te voorkomen dat hij dingen over het hoofd ziet. Het was voor hem niet vanzelfsprekend om door te werken na zijn emeritaat, omdat „de naweeën van een opgebrand zijn” zich keer op keer deden gelden. Toch leidde hij in verschillende vacatureperioden ouderenmiddagen in Oldebroek, Wezep en Maartensdijk en verzorgde hij de ouderencatechese in Nederhemert na het vertrek van dr. W. J. op ’t Hof en voor de komst van ds. H. Zweistra.

Vanwege zijn beperkte energie leidde de predikant één dienst per zondag. Toen hij in 2013 weer tweemaal per zondag kon voorgaan, kwam de vhg Driedorp met het verzoek om „daar als voorganger van de gemeente de kleine kudde, die overgebleven was na de uittocht van ds. Bijkerk en zijn gevolg, te leiden.”

Aanvankelijk zou ds. Roos hier een halfjaar werken, maar het werd een periode van twee jaar. „Mijn krachten waren toen weer op en zo kwam er medio 2017 ook een einde aan dat werk.” Op het leiden van een bejaardenmiddag in Harskamp na doet ds. Roos geen gemeentewerk meer. Met de komst van ds. Vlietstra binnenkort naar Harskamp zal ook dit werk stoppen.

Met schroom zei de emeritus predikant ja op de vraag om hulp vanuit Driedorp, vooral vanwege het „opgebrand zijn.” Maar na een week beraad „mocht ik van de Heere horen heen te gaan in deze uw kracht, zoals ook Gideon mocht overkomen. Zo werd ik verbonden aan de gemeente en mocht ik met de broeders van de kerkenraad bemerken dat de Heere ook nu weer een waarmaker van Zijn Woord bleek te zijn.”

Het was voor hem geen probleem om buiten zijn eigen kerkverband, de Hersteld Hervormde Kerk, aan de slag te gaan en ook de kerkorde biedt die mogelijkheid (”Emeritaat vormt geen belemmering”). Enerzijds niet „vanwege het nog jonge bestaan van mijn kerk en de bij mij levende treurnis de oude vaderlandse Hervormde Kerk te hebben moeten achterlaten. Anderzijds vanwege de inhoud van het geloofsartikel over de heilige algemene christelijke kerk, die ik zowel in de eigen kerk als in de vrije gemeente van Driedorp mocht veronderstellen. Uit mijn overgang van de Christelijke Gereformeerde Kerken naar de Nederlandse Hervormde Kerk in mijn jonge jaren bleek dat de band aan een kerk geen onoverkomelijk bezwaar voor me was.”

Tijdens een dienst op 5 juni (tweede pinksterdag) nam ds. Roos afscheid van Driedorp. Dr. W. J. op ’t Hof deed een dag eerder intrede in de gemeente. Een nieuwe trend wil ds. Roos het niet noemen dat emeriti zich in een dienst aan een gemeente verbinden. „Het was vooral een interne aangelegenheid, er werden bijvoorbeeld geen uitnodigingen voor verstuurd. Het was enkel om aan te geven dat mijn werk op dat moment stopte.”

Je ziet het steeds vaker dat predikanten die zich nog fit voelen en gezond zijn na hun emeritaat nog even doorgaan. Niet alleen preken zij vaak tweemaal per zondag, maar regelmatig vult hun agenda zich met pastorale of leidinggevende taken, in kerkelijke termen: met bijstand in het pastoraat. In de Protestantse Kerk in Nederland, de Hersteld Hervormde Kerk en de Christelijke Gereformeerde Kerken doen emeriti predikanten de laatste jaren ook wel intrede in een gemeente. Ze worden meestal niet bevestigd en maken geen deel uit van de kerkenraad, maar markeren met een intrededienst het begin van hun werk. Wat zegt de kerkorde over het werk van emeriti? Een rondgang langs deze drie kerkverbanden.

Protestantse Kerk in Nederland

In de Protestantse Kerk in Nederland heeft een emeritus predikant de bevoegdheid om in een gemeente met minder dan 300 leden „en in andere door het breed moderamen van de classicale vergadering te beoordelen gevallen het dienstwerk van een predikant te verrichten.” Hiertoe moet de kerkenraad, met instemming van het bestuur van de classis (regionale vergadering) hen oproepen „voor een periode van ten minste twee jaar en ten hoogste vier jaar.” Dat staat in ordinantie 3 artikel 27 van de kerkorde. Een emeritus is niet verbonden aan een gemeente zoals een gemeentepredikant en krijgt dus geen traktement. Hij declareert de werkzame uren bij de kerkrentmeesters en krijgt die uren uitbetaald.

Hersteld Hervormde Kerk

Ordinantie 13.7 van de kerkorde van de Hersteld Hervormde Kerk gaat over het verrichten van werkzaamheden buiten de eigen gemeente. Voor emeriti predikanten geldt dat zij „de ambtelijke werkzaamheden die gerekend kunnen worden tot die van een predikant, anders dan ten dienste van de gemeente(n) waaraan hij verbonden is of een van de meerdere ambtelijke vergaderingen en hun organen van bijstand”, uitsluitend mogen verrichten als de verantwoordelijke kerkenraad ter plaatse daartegen geen bezwaar maakt.

Maakt de kerkenraad wel bezwaar, dan moet hij met het breed moderamen van de classicale vergadering proberen tot een oplossing te komen.

Een in functie zijnde predikant wordt normaal gesproken bij zijn intrede verbonden aan zijn nieuwe gemeente en losgemaakt van zijn oude gemeente. Hiervoor stelt de kerkenraad van de oude gemeente een door het bestuur van de classis ondertekende akte van losmaking op. Bij emeriti die intrede doen in een gemeente is dat niet het geval. Hij is bij zijn emeritaat al losgemaakt van zijn gemeente. De intrede is dan enkel een markering van een periode van ambtelijk werk in de desbetreffende gemeente.

Christelijke Gereformeerde Kerken

Emeritaat betekent geen enkele belemmering in het recht om te preken, te catechiseren en pastoraat uit te oefenen, legt ds. H. J. Th. Velema, secretaris van het deputaatschap kerkorde en kerkrecht van de Christelijke Gereformeerde Kerken, uit. De regel is (volgens artikel 13 van de kerkorde) dat ook een emeritus predikant „niettemin de eer en de naam van dienaar des Woords behoudt.”

”Bijstand in het pastoraat” betekent in de CGK „dat kleine kerken –die zelf niet in staat zijn een predikant te beroepen– toch bearbeid worden door een ervaren predikant die daarvoor nog de gezondheid heeft”, aldus ds. Velema. „Zo’n predikant kan niet als predikant in die gemeente bevestigd worden, wel als ouderling, hetgeen soms gebeurt.” En als een emeritus predikant na hersteld te zijn van een ziekte weer als predikant wordt bevestigd, houdt hij op emeritus predikant te zijn. Voor het verlenen van bijstand in het pastoraat declareert een emeritus zijn uren bij de gemeente.