Werk van Armando heeft een plek gekregen in de tentoonstelling ”Beladen landschap” in het Fries Museum in Leeuwarden. De kunstenaar groeide op in de omgeving van Kamp Amersfoort, waar tijdens de Tweede Wereldoorlog duizenden mensen gevangen werden gehouden en tewerkgesteld. Velen van hen kwamen om door ontberingen, anderen werden geëxecuteerd.

De oorlog heeft het werk van Armando gestempeld. Hij kon het niet verkroppen dat het landschap de gruwelen die plaatshadden, liet passeren alsof er niets aan de hand was. Sterker nog, de natuur wiste de sporen van het kwaad onverbiddelijk uit. Armando: „Jaja, ik weet wel, het is zinloos om de natuur schuldig te noemen, maar kunst is ook zinloos, daarom is kunst zo onontbeerlijk.” Misschien is dit zijn variant op de veelgestelde, eeuwenoude vraag naar Gods betrokkenheid bij het lijden in de wereld.

Besmet

Toch gaat de Leeuwarder tentoonstelling niet zozeer over het ”schuldige landschap”, al zijn er zeker werken te zien die op de lijn van Armando zitten. Voor de Duitse schilder Anselm Kiefer is bijvoorbeeld heel Duitsland als landschap besmet. In de tentoonstelling is zijn werk ”Bilder-Streit” te zien. Met materialen zoals linoleum, olieverf, zand en jute brengt Kiefer zijn behoefte aan een nieuwe, naoorlogse Duitse identiteit tot uitdrukking. De basis van het kunstwerk is een foto van drie tanks rond een gebroken stuk klei dat Kiefer op zijn studiovloer had gelegd. Het geheel is een duister strijdtoneel dat in alles geweld ademt.

Door te kiezen voor de term ”beladen” hebben de tentoonstellingsmakers echter ruimte gecreëerd voor een bredere interpretatie. Er zijn ook andere schuldigen aan te wijzen dan het landschap – als de kunstenaar daar al op uit is. De levensgrote foto van de Britse Hannah Collins van een landweg in Polen oogt onschuldig genoeg. Het beeld krijgt dankzij de titel echter een sinistere lading: ”The Road to Auschwitz” (de weg naar Auschwitz), zeker als de kijker zich realiseert dat Collins de dochter is van een Poolse Jood.

Ook de term ”landschap” wordt trouwens breed opgevat. De Nederlandse fotograaf Johan Nieuwenhuize bezocht voor zijn serie ”Collected memory” plekken waar dramatische gebeurtenissen plaatshadden: het Mediapark in Hilversum waar Pim Fortuyn in 2002 werd vermoord, Ground Zero in New York, waar in 2001 de Twin Towers werden verwoest. Precies op het tijdstip van de bewuste gebeurtenis –zij het een aantal jaren later– maakte Nieuwenhuize een foto van de lucht boven de locatie. Soms zijn er wolken te zien, op andere momenten is de lucht helderblauw of zwart van de nacht.

Golfoorlog

Het werk van de Franse kunstenaar Sophie Ristelhueber kenmerkt zich door journalistieke afstandelijkheid. Voor de serie ”Fait” (feit) fotografeerde ze in de woestijn van Koeweit sporen van de Tweede Golfoorlog (1990-1991). Soms vanuit een vliegtuig, andere keren lopend door het landschap of liggend op de grond. Het levert een collage op van beelden die poëtisch aandoen. De kunstenaar registreert slechts, ze oordeelt niet. Maar de natuur is bezig met het wissen van sporen.

De Israëlische kunstenaar Ori Gersht keerde terug naar het bos in Oekraïne waar zijn grootvader ooit ondergedoken zat en waar, aan de rand van het geboomte, 2000 Joden uit een nabijgelegen dorp werden geëxecuteerd.

Gersht maakte de film ”The Forest”. Met zijn camera drong hij door het dichte woud. Dat leverde serene, rustgevende beelden op; zonlicht speelt door frisgroen gebladerte. Tot opeens met een verontrustend geraas bomen beginnen om te vallen. Wie de ogen sluit hoort knallende schoten, brullende vliegtuigmotoren. Echo’s uit een duister verleden.

Vluchtelingenboot

Een onmiskenbaar beschuldigende toon klinkt er door in het werk van de oceanografen Charles Heller en Lorenzo Pezzani. Maar die betreft niet het landschap. De twee maakten de documentaire ”Liquid Traces – The Left-to-Die Boat Case”, reconstructie van een mislukte overtocht van Noord-Afrika naar Europa. De boot met vluchtelingen vertrok op 27 maart 2011, maar na enkele dagen was de brandstof op. Het vaartuig dreef terug richting Libië. Het venijn zit in het feit dat de NAVO, die het scheepje nauwlettend in het oog hield, niet ingreep. Van de 72 vluchtelingen waren er nog 11 in leven toen de boot bij Tripoli aankwam.

Spannend wordt het als het ”recht” zelf in de verdachte hoek terechtkomt. De Nederlandse Karin Peulen ‘portretteert’ ruimten en situaties. In de tentoonstelling is op ware grootte de plattegrond te zien van de isoleercel waarin RAF-terrorist Karl-Heinz Dewello bijna twintig jaar opgesloten zat. Samen met Peulen reconstrueerde hij na zijn vrijlating zijn gevangeniscel, met behulp van een beschrijving die hij ooit uit de gevangenis had laten smokkelen. Er was in de cel voldoende ruimte voor het lopen van een achtje; Peulen heeft dat op de plattegrond weergegeven. De kijker kan zich een beetje voorstellen hoe het is om dat oneindige loopje te maken.

Menselijkheid

”Een cel is maar twee meter lang en nauw twee meter breed”, dichtte Jan Campert. Zijn ”achttien dooden” zaten óók opgesloten in een isoleercel. Met dit verschil dat zij hun leven lieten voor het vaderland. De RAF-terrorist maakte onschuldige slachtoffers voor zijn politieke idealen en betuigde daarover ook nooit spijt. Dat aspect verdwijnt bij deze kunstenaar helemaal naar de achtergrond.

”Belanden landschap” laat zien hoe sporen van oorlog en conflict in handen van kunstenaars tot een metafoor voor menselijkheid worden. Want het zijn altijd weer ménsen die tot onmenselijke daden in staat blijken te zijn.