Wat gaat eraan vooraf?

Al vroeg in de jaren twintig dringt de invloed van Luther door in de Hanzestad Kampen. In 1526 komt de inquisiteur al eens op bezoek vanwege de groei van het aantal ketters in de stad. Zelfs paus Clemens VII spreekt zich in 1531 uit over de Lutherse ketterij in de IJsselstad. Hij reageert op een verzoek van het stadsbestuur om in deze tijd van opkomende ketterij een geleerd man als pastoor te mogen ontvangen. Zo’n geleerd man zou de parochianen moeten overtuigen van de juistheid van de roomse leer. Twee jaar eerder is een inwoner van Kampen al bij verstek ter dood veroordeeld wegens volharding in ketterse dwalingen. In de jaren dertig zijn er enkele honderden wederdopers in Kampen. Ook zij worden slechts incidenteel vervolgd.

Waarnemend pastoor Arent Graet van Collen uit Kampen wordt in 1539 aangeklaagd wegens zijn prediking. Hij geniet grote aanhang onder de Kamper burgerij en deze aanhang weet zich te roeren. Met name de oostvaarders, kooplieden en schippers die op het Oostzeegebied varen, hopen dat hij in Kampen een prediking zal brengen zoals ze die kennen uit de lutherse Hanzesteden. Hun steun kan niet voorkomen dat de geestelijke uit de stad wordt verbannen.

Kapelaan Berent Andriessen wordt twintig jaar later aangeklaagd vanwege zijn reformatorische avondmaalsvisie. In hetzelfde jaar beveelt de stadhouder –overigens zonder veel succes– dat Kampen strenger moet optreden tegen het drukken en verkopen van verboden boeken.

Vanaf de jaren zestig krijgt het calvinisme ook onder Kamper protestanten de overhand. Het stadsbestuur treedt redelijk gematigd tegen hen op. De inquisitie probeert men buiten de deur te houden. De magistraat vindt dat hij zelf wel voor de handhaving van de wetten kan zorgen. Rooms-katholieke geestelijken krijgen in 1566 zelfs toestemming naar hun geweten te preken. Zo brengt Caspar Holstech, rector van de Latijnse school, in de kapel van het Heilige Geestgasthuis een gereformeerde boodschap. Voor een fanatieke tegenstander is dat reden om de kapel een huis van de „helschen ghiest” te noemen.

De Alkmaarse mandenmaker Jan Arentsz bedient in 1566 de geheime gereformeerde gemeente van Kampen. De stad is voor hem uitvalsbasis voor preektochten in de verre omgeving. Uiteindelijk wordt de calvinisten onder druk een kerk ter beschikking gesteld. Als zij echter vragen of Jan Arendsz. in een van de kerken mag voorgaan, wordt dit geweigerd. De hagenprediker wordt nu definitief de toegang tot de stad ontzegd. Met de komst van Alva gaan de gereformeerden in Kampen weer ondergronds, met uitzondering van drie maanden in 1572 als de stad wordt bezet door graaf Willem van den Berg.

Hoe krijgt de Reformatie in Kampen gestalte?

In 1578 kiest Kampen definitief de zijde van de Opstand. Op 14 oktober van dat jaar wordt de gereformeerde religie toegestaan, naast de rooms-katholieke. De gereformeerden krijgen het Heilige Geestgasthuis toegewezen. De andere kerkgebouwen zijn nog vast in roomse handen en het katholieke stadsbestuur is voorlopig ook niet van plan dit te veranderen.

Hoe groot is de gemeente in die beginjaren?

Met Pasen 1579 vindt de eerste avondmaalsviering sinds de invoering van de godsdienstvrijheid plaats. Naast de rijke koopman Rutger Hudde zitten mensen uit brede lagen van de bevolking aan. In totaal gaat het om 79 personen die deelnemen aan het heilig avondmaal, een aantal dat aan het eind van het jaar is gegroeid tot 180. Tien jaar later zijn er al zo’n 600 lidmaten.

Wie is de eerste predikant?

De oud-rector Caspar Holstech, terug uit ballingschap, wordt in 1578 de eerste predikant. Hij heeft inmiddels ruime ervaring als calvinistisch predikant in Holland en dat komt de gemeente van Kampen goed van pas. Holstech krijgt binnen het jaar een tweede predikant naast zich.

Hoe gaat het verder?

De positie van het snelgroeiende aantal gereformeerden in Kampen verandert snel. Juni 1579 wordt de gereformeerde religie volledig gelijkberechtigd aan de rooms-katholieke godsdienst. Toch blijft het onrustig. In oktober van hetzelfde jaar doet een groep roomse Kampenaren zelfs een poging de stad in handen van de Spanjaarden te spelen. Als begin maart 1580 stadhouder Rennenberg ook nog eens overloopt naar de Spaanse kant, escaleert de situatie compleet. De gereformeerden in Kampen vrezen het einde van de Opstand en de Reformatie als ze niet ingrijpen. In deze atmosfeer werkt de Palmprocessie op 27 maart als een lap op een rode stier. Het is het sein tot een beeldenstorm in de Sint-Nicolaaskerk. De calvinistische minderheid neemt de macht over. De Gereformeerde Kerk wordt de enig toegestane kerk in Kampen. De koopman wint het overigens wel van de dominee. De Hanzestad Kampen gedoogt andere gezindten en vaart er wel bij.

Dit is deel 12 in de serie Reformatie in de Nederlanden. Op 18 april deel 13: Middelharnis.