1. Het begin

Maandagavond 29 juni. Het begint net te schemeren als aan de Korte Voorhout 7 –het adres van het ministerie van Financiën– de draaideur in beweging komt. D66-leider Pechtold stapt naar buiten en beent richting de draaiende camera’s. Terwijl achter hem fractieleiders Slob (CU) en Van der Staaij (SGP) naar buiten druppelen, vertelt Pechtold de pers dat de onderhandelingen over een hervorming van het belastingstelsel, waarover zojuist enkele uren is gepraat, zijn geklapt.

En dat terwijl een paar minuten daarvoor de politiek leiders van de coalitiepartijen VVD en PvdA en die van SGP, ChristenUnie en GroenLinks binnenskamers nog naar hun agenda’s reiken om een afspraak te prikken voor een vervolggesprek. Verbazing alom als de D66-leider op dat moment aankondigt dat dit wat hem betreft niet meer hoeft.

Officieel heeft Pechtold er geen fiducie meer in dat de gezamenlijke onderhandelingen nog kunnen leiden tot een „ambitieus pakket” waarin de D66-wensen –banen, lastenvereenvoudiging, vergroening– vooropstaan. Onofficieel weet iedereen dat D66, na jaren van gedogen, besloten heeft zo zoetjesaan afstand te nemen van het electoraal gezien weinig populaire kabinet.

Nu D66 zich terugtrekt, rest er voor de overige partijen niets anders dan zich daarbij neer te leggen. Sinds er op 9 juni een nieuwe Eerste Kamer is aangetreden, waarin de minderheid van de coalitie alleen maar is vergroot, is D66 binnen het clubje van ‘welwillenden’ nu eenmaal nodig voor een meerderheid.

En daarmee is ook de poging van het kabinet om te komen tot een laatste grote daad, een hervorming van het belastingstelsel met parlementair draagvlak, mislukt. Er zit voor het kabinet niet anders op dan met Prinsjesdag zelf maar met een plan te komen: minder ambitieus en vooral gedragen door een lastenverlaging van 5 miljard euro. In de hoop dat voldoende partijen aanhaken.

Wat niemand weet is dat achter de schermen de SGP alvast een eerste poging doet om, na enkele jaren gedoogsteun door de ”constructieve drie” (D66, CU en SGP) bij het kabinet tussen de oren te krijgen dat er nu kansen liggen bij de ”christelijke drie” (CDA, CU en SGP). Samen hebben die partijen in de Eerste Kamer exáct genoeg zetels (17) om het kabinet daar aan een meerderheid te helpen voor haar belastingplan. SGP-Kamerlid Dijkgraaf spreekt er in juli over met staatssecretaris Wiebes (Financiën). Een maand later, hartje zomer, stipt Van der Staaij de variant ook aan in een onderonsje met premier Rutte.

2. Een plan

Op Prinsjesdag presenteert het kabinet zoals verwacht zijn plan: wél een belastingverlaging van 5 miljard euro, maar geen noemenswaardige belastinghervorming. Iedereen gaat erop vooruit in 2016, zo luiden de berichten. Al snel wordt duidelijk dat voor sommige groepen die vlieger niet opgaat. Uit doorrekeningen van het Nibud blijkt dat ook een deel van de kostwinners de koopkracht –opnieuw– ziet dalen. Vooral voor tweeverdieners is het belastingplan een ‘feestbegroting’. Niettemin schaart CDA-leider Buma zich al direct op de eerste dag van de algemene politieke beschouwingen (het grote debat met de premier na Prinsjesdag) achter de door het kabinet voorgestelde lastenverlaging. Van der Staaij, die net als Slob de eenverdiener aanstipt in zijn inbreng, interrumpeert Buma tijdens het debat. Hij vraagt de CDA’er of die niet vindt dat eenverdieners er in vergelijking met tweeverdieners toch wel erg „bekaaid afkomen” in de plannen. Buma noemt het punt „reëel”, maar waarschuwt de SGP’er dat zijn CDA hier anders tegenaan kijkt dan de SGP. „Ik zou thuis een probleem hebben als ik hier te veel de tweeverdieners zou aanpakken.”

Ook Van der Staaij maakt het nu persoonlijk: „Mijn vrouw is erg voor keuzevrijheid. Ze vindt het prettig als het beleid niet één kant op dwingt, maar je met elkaar, op gezinsniveau, kunt bepalen wie er werkt en hoeveel.” Buma antwoordt dat hij voorstellen van de SGP om de positie van eenverdieners te verbeteren „open” zal bekijken. „Ik vind de heer Van der Staaij teleurstellen moeilijk, maar de vrouw van de heer Van der Staaij teleurstellen, vind ik zo mogelijk nóg moeilijker.”

3. De kloof

De volgende morgen, kort voordat op de tweede dag van de algemene beschouwingen ook Rutte aan het woord komt, plaatsen cijfers uit deze krant de discussie over eenverdieners in een nieuw perspectief. Uit berekeningen van hoogleraar Jos Teunissen blijkt dat het belastingplan het al bestaande verschil in belastingdruk tussen kostwinners en tweeverdieners in 2016 doet exploderen. Eenverdieners gaan door de maatregelen tot wel vijf keer meer belasting betalen dan tweeverdieners met hetzelfde gezinsinkomen: ruim een verdubbeling van de huidige situatie. Als de plannen doorgaan, betaalt een tweeverdienersgezin waarin beide partners 20.000 euro verdienen, straks nog slechts 1998 euro belasting. Terwijl een eenverdiener met hetzelfde gezinsinkomen 10.172 euro kwijt is. „Vindt de minister-president dit niet onevenwichtig?” luidt de vraag van CU’er Slob, die de premier als eerste met zijn neus op deze cijfers drukt.

Rutte kent het voorbeeld niet en ook in het kabinetsvak schudt minister Dijsselbloem (Financiën) zijn hoofd: ”nee”. Even later bevestigt de premier dat de cijfers kloppen. Die avond nog krijgt een SGP-motie die het kabinet oproept „de kloof” te verkleinen niet alleen steun van de CU, maar óók van –naast PVV, 50PLUS, SP en de PvdD– het CDA. In de Tweede Kamer is het allemaal net onvoldoende, maar als op 13 oktober kersvers SGP-senator Schalk dezelfde motie in de Eerste Kamer indient, haalt die daar een klinkende meerderheid.

4. De onderhandelingen

Op dat moment zijn de onderhandelingen tussen de drie christelijke partijen én staatssecretaris Wiebes echter al in volle gang. Maar echt vlotten doen ze niet. CDA, CU en SGP zijn weliswaar met z’n drieën, ze hebben ook alle drie hun eigen wensen en prioriteiten. De SGP gaat vol voor de eenverdiener. De CU vindt die groep ook belangrijk, maar zet zelf vooral in op ‘vergroening’ en de positie van chronisch zieken en gehandicapten. De afspraak is dat er wederzijds steun is, maar dat ieder ‘vecht’ voor zijn eigen punten. Het CDA –dat ook zonder aanpassingen akkoord wil gaan met het belastingplan– vraagt iets extra’s voor ouderen, maar is ook bereid wat te doen voor eenverdieners. Maar dan bij voorkeur wel via de nogal indirecte route van de kinderbijslag. Een plan van de SGP om de algemene heffingskorting voor niet-werkende partners in 2016 eenmalig te verhogen en de al in 2009 ingezette afbouw te vertragen, gaat het CDA te ver. Een deel van de CDA-fractie althans. Het grootste deel, dat wel.

Inmiddels is in de Tweede Kamer het debat over het belastingplan begonnen. Verdeeld over meerdere weken zal het daar in totaal 35 uur over debatteren. Tijdens die debatten doet Wiebes voor de eenverdiener op sommige momenten deuren open, maar op andere momenten doet hij ze net zo snel weer dicht. Ook in de een-op-eengesprekken die onder meer de SGP met Wiebes heeft, is dat het beeld. Ja, er is ruimte, maar over wat er nu precies wél kan en wat niet, blijft de VVD-bewindsman vaag.

Een voorstel waarmee Wiebes begin november tijdens een debat de SGP wil paaien (100 miljoen euro voor een hogere kinderbijslag), doet de partij af als „drie keer niks.” Omgerekend gaat het ook maar om een paar euro per kind per maand erbij. Veel voorstellen zullen in de weken die volgen nog worden besproken. Maar zelf komt Wiebes in al die weken onderhandelen nooit veel verder dan een eenjarige bevriezing, inclusief tragere afbouw, van de algemene heffingskorting voor de niet-werkende partner. Dat voordeel voor de eenverdiener, van 150 euro in 2016, vindt de SGP te klein. Zeker omdat de eenverdiener er feitelijk geen cent bijkrijgt en tegelijk De Kloof aan de andere kant, door een forse verhoging van de ‘tweeverdienerssubsidie’, keihard toe blijft nemen.

Wat tijdens de onderhandelingen óók niet helpt, is dat het CDA consequent weigert om samen met de andere partijen om tafel te gaan. Bang als de christendemocraten zijn dat in de media het beeld ontstaat dat het CDA onderdeel is van een nieuw soort ‘gedoogconstructie’. SGP-Kamerlid Dijkgraaf gaat daarom als een oliemannetje annex verbindingsofficier van fractie naar fractie en vervolgens weer langs Wiebes. Een model dat de ChristenUnie bepaald geen vertrouwen geeft in de koersvastheid van de christendemocraten. „Ze willen niet met óns als kleine christelijke partijen onderhandelen”, is daar het beeld.

Sowieso kunnen ze bij de CU de actieve rol van Dijkgraaf, die volgens hen „overvraagt” door een wel erg gespecificeerde eis –„668 euro extra voor de eenverdiener”– de media in te slingeren, niet altijd waarderen. Zéker niet als in diezelfde media het punt van de eenverdieners, en dan vooral als een SGP-punt, steeds nadrukkelijker een rol gaat spelen. NRC, de Volkskrant, AD, Trouw, De Telegraaf; overal passeert de eenverdiener uitgebreid de revue in de berichtgeving. Dit al dan niet vergezeld van grafiekjes over verschillen in belastingdruk en steeds met de conclusie (uit het onderzoek dat de SGP liet verrichten door opiniepeiler Maurice de Hond) dat driekwart van de kostwinnersgezinnen, bijvoorbeeld wegens ziekte of handicap, helemaal niet de keuze voor het tweeverdienerschap hééft. Op 3 november zien ook de 2,5 miljoen kijkers van het NOS Journaal de kostwinner op primetime figureren in een minutenlang durend item over de ”christelijke eis” voor eenverdieners.

Mede door die toegenomen aandacht slagen SGP, CU en CDA er op woensdagavond 11 november alsnog in hun uiteenlopende wensen te verenigen tot één gezamenlijke eis: 200 miljoen voor een hogere kinderbijslag, 200 miljoen voor de eenverdiener en 100 miljoen voor chronisch zieken en gehandicapten. De basis hiervoor wordt de avond daarvoor gelegd in een rookhok in de Tweede Kamer, door SGP-Kamerlid Dijkgraaf en CDA-voorlichter Bart van den Brink. De volgende dag wordt de deal bekrachtigd tijdens een overleg van de fractievoorzitters van CDA, CU en SGP op de werkkamer van Van der Staaij. Dat gebeurt op initiatief van kersvers CU-fractieleider Segers, die de voorgaande dag het stokje overnam van Slob.

5. De afloop

Iedereen in Den Haag, Kamerleden én journalisten, lijkt er die avond van overtuigd dat een deal met het kabinet nu niet lang uit kan blijven. Moe maar voldaan schuift Dijkgraaf in zijn bankje als het debat begint. Tot zijn verbazing, en woede, weigert Wiebes de uitgestoken hand van de constructief christelijke partijen.

Even daarvoor is er namelijk een nieuw element in de discussie bijgekomen. Hogere kinderbijslag, vergroening, meer aandacht voor gehandicapten; het kabinet vindt het allemaal prima. De eenverdiener is hét grote struikelblok. Dat komt doordat het kabinet op eigen houtje –nogal ongebruikelijk– het eenverdienervoorstel door laat rekenen door het Centraal Planbureau (CPB). Daaruit blijkt dat de geste voor eenverdieners in het CPB-model de complete banenwinst van het belastingplan doet verdampen. „Dat gaan we dus niet doen”, klinkt het die avond uit de mond van Wiebes.

De SGP benadrukt tevergeefs dat het CPB haar voorstel niet letterlijk doorrekent, en dat als het dat wel had gedaan er geen sprake was geweest van banenverlies. Ook bij het CDA is niet iedereen onder de indruk van de CPB-doorrekening, die spreekt van 35.000 minder banen. „Dat zijn dus 35.000 moeders die kiezen voor hun gezin. Héérlijk!” klinkt het daar.

Hoewel CPB-directeur Laura van Geest telefonisch tegenover Dijkgraaf erkent dat zijn lezing klopt, doen Wiebes en de coalitiepartijen alsof hun neus bloedt. Ingewijden stellen dat het niet zozeer de PvdA is die een deal tegenhoudt, maar vooral de VVD. En dan met name Rutte en VVD-leider Zijlstra, die de CPB-doorrekening zouden „misbruiken om hun ouderwets emancipatoire denken” de doorslag te laten geven.

De gesprekken, die tot kort voor de stemmingen in de Tweede Kamer voortduren, lopen hierdoor op niets uit. De SGP spreekt inmiddels van „een klucht.” De chaos is compleet als het kabinet het plots op een akkoordje gooit met D66. Omdat het CDA echter weigert akkoord te gaan met de toezeggingen richting Pechtold zet het kabinet zich daarmee klem. Er volgt, afgelopen vrijdag op het ministerie van Financiën, nog een laatste overleg met de SGP in de hoop alsnog een alternatief voor de eenverdiener te kunnen vinden. Ook dat overleg, waarbij Dijkgraaf zich laat vergezellen door SGP-beleidsmedewerker en rekentalent Eline van den Bosse –die op de SGP-burelen „ons eigen CPB” wordt genoemd– loopt op niets uit.

Als Dijkgraaf zijn spullen pakt, vraagt Wiebes hem indringend of de SGP écht tegen zal stemmen. Het lijkt erop dat het kabinet tot het laatste toe gegokt heeft dat de staatkundig gereformeerden en de CU uiteindelijk wel akkoord zouden gaan. Rutte belt Van der Staaij even later met exact diezelfde vraag. Het antwoord is in beide gevallen gelijk: ja, de SGP zál tegenstemmen.

Het kabinet probeert de situatie nog te redden door enkele uren later, tijdens de wekelijkse persconferentie van Rutte op vrijdagmiddag, een aangepast voorstel te presenteren met daarin voor elk wat wils: vooral voor CDA en D66. Na een weekend bedenktijd meldt D66 afgelopen dinsdagochtend echter „niet voor hulpsinterklaas” te willen spelen.

Hoewel de stemmingen –om tijd te winnen– uiteindelijk tot drie keer toe worden uitgesteld, en ook de SGP tot de laatste uren toe op ambtelijk topniveau meepraat over een mogelijke deal, wordt het belastingplan woensdagmiddag aangenomen met alleen de steun van VVD, PvdA en CDA. Voldoende voor de Tweede Kamer, maar te weinig voor een meerderheid in de Senaat.

Op 15 december wordt ook dáár gestemd. Tot die tijd kan er nog van alles gebeuren. De kans is aanwezig dat de eenverdiener er straks weliswaar geen cent bijkrijgt, maar er tegelijk wél voor verantwoordelijk voor is dat voor het eerst in de parlementaire historie een belastingplan de eindstreep niet haalt. Of anders toch op zijn minst dat hij SGP en ChristenUnie, na vijf jaar van (in wisselende samenstelling) gedoogsteun, wist los te weken van het beleid van de kabinetten-Rutte.

Al is het net zo goed nog mogelijk dat het kabinet tóch eieren kiest voor zijn geld en de eenverdiener juist de oplossing wordt van de huidige politieke impasse.