De Stichting Herdenkingsstenen Amersfoort plaatst de komende twee jaar 433 zwartgranieten herdenkingsstenen met naam, leeftijd en plaats van overlijden. Om de herinnering aan de Amersfoortse slachtoffers van het naziregime levend te houden: 360 Joden en 73 verzetsstrijders en helpers van onderduikers. Donderdag zijn de eerste zestien stenen onthuld.

Het zijn geen struikelstenen zoals eerst de bedoeling was. De Duitse kunstenaar Gunter Demnig brengt sinds 1994 deze gedenktekens aan op de trottoirs voor de huizen van mensen die door de nazi’s verdreven, gedeporteerd, vermoord of tot zelfmoord zijn gedreven: Joden, Sinti en Roma, politieke gevangenen, homoseksuelen, Jehova’s getuigen en mensen met handicaps.

Stolpersteine noemt Demnig ze, struikelstenen. „Omdat je erover struikelt met je hoofd en je hart en je moet buigen om de tekst te kunnen lezen.” Inmiddels zijn 50.000 Stolpersteine geplaatst in ruim 1000 Europese plaatsen.

Moeilijke medewerking

Amersfoorter Klaas Kwakman, actief bij het onderhouden van Joodse begraafplaatsen, kreeg vier jaar geleden het verzoek van de Joodse gemeente in Amersfoort. Of hij de lokale plaatsing van struikelstenen wilde coördineren.

Demnigs medewerking was moeilijk te krijgen. Kwakman: „Hij kan niet voldoen aan de grote vraag. Met zijn team levert hij maximaal 440 stenen per maand, terwijl vanuit Nederland en heel Europa duizenden stenen worden besteld.”

Twee keer deden Kwakman en de zijnen een aanvraag. Steeds waren er problemen. „We konden maar een klein aantal stenen krijgen, zo’n twintig. De datum van levering werd opgeschoven. Bovendien liet Demnig doorschemeren dat hij niet van plan is alle gevraagde stenen te leveren.”

Geen massaproductie

Dat laatste was niet naar de zin van de stichting. „Elk slachtoffer moet een eigen steen krijgen. Volgens de Joodse traditie sterft iemand voor de tweede keer als zijn naam niet meer wordt genoemd of verdwijnt.”

Die individuele benadering is overigens ook Demnigs principe. „Elke steen wordt met de hand vervaardigd, letter voor letter, en met de hand gelegd”, aldus de kunstenaar. „Routine en massaproductie passen niet tegenover de ontmenselijking en de massavernietiging door de nazi’s. Het lot van elk mens moet ons beroeren.” In de praktijk betekent deze werkwijze dat lokale struikelstenenprojecten zich over jaren uitstrekken.

„Veel directe nabestaanden hadden we al beloofd dat de stenen spoedig zouden worden geplaatst”, zegt Betsie van Ravenhorst, medewerkster van de Amersfoortse stichting. „Ze vragen ons ook regelmatig of we vaart willen maken omdat ze zelf vaak op leeftijd zijn. Dit mag geen jaren duren. We sluiten ons bij de missie van Demnig aan, maar voeren die anders uit.”

Er is onderzoek gedaan om juridische problemen met Demnig te voorkomen. Van Ravenhorst: „Onze stenen zijn groter, de indeling van de tekst wijkt af. Bovendien spreken we niet van struikelstenen. ”Herdenkingssteen” is zo’n algemeen begrip dat Demnig dat niet kan aanvechten.”

De Amersfoortse aanpak sluit volgens Kwakman en Van Ravenhorst de door Demnig gewenste aandacht voor het individu niet uit. „Van elk slachtoffer verzamelen we zo veel mogelijk gegevens, die we op onze internetsite en later in een boek publiceren. Bovendien wordt bij het plaatsen van een steen stilgestaan bij de mens die we daarmee herdenken.”

Op eigen manier

Amersfoort staat niet alleen. In Vught worden vandaag elf gedenktegels onthuld die zijn geplaatst bij huizen van niet teruggekeerde Joden. „Wat Demnig doet, is prachtig; wij markeren op onze eigen manier die woningen zonder in een langdurig traject terecht te komen”, zegt Jeroen van den Eijnde.

Hij is directeur van Nationaal Monument Kamp Vught, dat samen met het Vughts Museum het initiatief nam. „Het stramien van Demnig is te veel een keurslijf. Wij hebben er onder meer voor gekozen om de namen van één gezin op één tegel te vermelden en niet vijf afzonderlijke steentjes te plaatsen. Daarnaast wilden wij dit op korte termijn realiseren en dat kon bij Demnig niet.”

Niet van messing

De Stichting Herdenkingsstenen Veendam-Wildervank legt dit jaar 164 herdenkingsstenen voor in de Tweede Wereldoorlog omgekomen Joden. Dat koppelt zij aan een project voor de scholen.

De naamplaatjes met de gegevens zijn niet van messing, zoals bij Demnigs struikelstenen, maar van brons, naar het voorbeeld van de Groningse buurgemeente Bellingwedde. Voorzitter Koos Gräper: „We hebben vergelijkend onderzoek gedaan, de plaquettes daar zijn mooier.”

De stenen in Bellingwedde –voor de 37 Joden die zijn weggevoerd en vermoord in de vernietigingskampen– zijn een initiatief van oud-burgemeester Drenth. Deze: „We vonden dat we dat gewoon maar zelf moesten doen en dat we daar verder niet iemand voor nodig hadden. Brons op natuursteen is fraaier en duurzamer.”

Geen partij

Bart Cras uit Enschede is voorzitter van een ”Landelijk overleg struikelstenen”, waarin lokale groepen ervaringen uitwisselen. „Er komen steeds plaatsen bij. Demnigs idee vindt telkens nieuwe weerklank. Een wachttijd is onvermijdelijk met de productiecapaciteit die de kunstenaar principieel hanteert. Wie nu begint, moet er niet op rekenen aan het eind van dit jaar de stenen binnen te hebben. Al wordt Demnig 100, met zijn bewust gekozen tempo zal zijn project langer duren dan hij zelf te leven heeft.”

In het landelijk overleg is uitgebreid gediscussieerd over voors en tegens. Cras: „We kiezen geen partij. We gaan ervan uit dat iedere groep een integere afweging maakt die het beste past bij de plaatselijke situatie.”

Dat kan ook een koerswijziging inhouden. Betsie van Ravenhorst in Amersfoort: „Zo is deze week bij ons informatie ingewonnen vanuit Drenthe over de stenen die wij gebruiken en over ons juridisch onderzoek. In twee Drentse plaatsen liggen al struikelstenen van Demnig. De resterende namen komen waarschijnlijk op herdenkingsstenen te staan.”