Op de website kerk.zeepeil.nl gaven zo’n 300 Zeeuwen hun mening over de vraag welke kerken in de gemeente Sluis in ieder geval behouden zouden moeten blijven en welke herbestemmingen voor kerkgebouwen geschikt zijn. David Koren van de Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland (SCEZ) heeft de resultaten van het onderzoek op zijn beeldscherm, maar wil ze desondanks nog niet volledig prijsgeven. De reden: de primeur is beloofd aan de Provinciale Zeeuwse Courant (PZC). Hoe kan het ook anders. Toch is de projectleider van ”Kerk, krimp en kans. Impuls voor West-Zeeuws-Vlaanderen” niet te beroerd om een tipje van de sluier op te lichten.

Grote overeenstemming is er volgens hem over bestemmingen die in het verlengde van de oorspronkelijke functie liggen. Tenminste, daar waar het gaat om de kerk als gemeenschapscentrum. Een groot deel van de ondervraagden heeft geen moeite met een bibliotheek, dorpshuis of uitvaartcentrum in het godshuis. De kerk ombouwen tot woning of atelier kan volgens het merendeel ook prima. Lastiger wordt het als een bedehuis verandert in een kantoor, oefenlokaal van een band, in een school of een café-restaurant. En de kerk verbouwen tot parkeergarage of supermarkt is voor maar liefst 83 procent niet bespreekbaar.

Welke conclusie trekt u hieruit?

Mensen zien de noodzaak van herbestemming, maar de meesten willen dat de nieuwe bestemming zo dicht mogelijk bij de oorspronkelijke blijft. Ik kan me daar wel iets bij voorstellen. Overigens accepteert 40 procent ook geen moskee, tempel of synagoge. Dat is dus eigenlijk inconsequent, als je bedenkt dat een kerk dan haar oorspronkelijke functie behoudt.”

Je kunt je voorstellen dat een moskee gevoeliger ligt dan een synagoge.

„Dat is mogelijk. We hebben daar niet bewust naar gevraagd. Feit is dat een overgang van de ene naar de andere geloofsgemeenschap per definitie gevoelig ligt. In Goes is er sprake van geweest dat de vrij­komende gereformeerde Westerkerk her­gebruikt zou gaan worden door de groeiende geloofsgemeenschap van de gereformeerd vrijgemaakten. Deze ver­kenning liep op niets uit, ondanks het feit dat het gebouw voldoende ruimte bood. Weer de ‘moederkerk’ gaan gebruiken, bleek gevoelig te liggen. Voor rooms-katholieken is een overname door protestanten of het delen van een kerkgebouw ook niet altijd bespreekbaar vanwege hun visie op het kerkgebouw als een gewijde ruimte.”

De kerkgang in Zeeland nam de afgelopen jaren iets toe, berekende het CBS onlangs. Moet u geen slag om de arm houden?

„Dat is een heel belangrijk punt. Volgens de monumentenzorg moet een ingreep omkeerbaar zijn. Want waarom een prachtig gebouw vertimmeren als het na een paar decennia zijn oude functie terug kan krijgen? Zo’n scenario is denkbaar. Tegelijk veranderen geloof en liturgie met de tijd, ook binnen één denominatie. Een gemeente gaat van een bankenplan naar losse stoelen, bijvoorbeeld. Of de plaats van samenkomst verandert. Maar goed, voorzichtig zijn met een kerkgebouw blijft wenselijk. En inderdaad, evangelische groeperingen en orthodox-gereformeerde kerken als de Gerefor­meerde Gemeenten zijn grote groeiers. Dat is niet alleen zichtbaar in de statistieken, ook in kerkbouw.”

Er komen nog steeds nieuwe kerken bij, terwijl elders in de provincie de mooiste kerken dichtgaan.

„Overname is wat ons betreft een optie die vaker en diepgaander verkend zou moeten worden. Hier ligt ook een rol voor de burgerlijke gemeente. Het Platform Historische Kerken (provinciaal contactorgaan van SCEZ, EH.) dringt er bij de burgerlijke gemeente op aan dat zij in contact treedt met kerken, liefst één keer per jaar. De gemeente praat immers ook met school­besturen en de Kamer van Koophandel? Kerken vormen een belangrijke maatschappelijke speler. Niet alleen vanwege hun gebouwen, maar ook om hun sociale rol. De problematiek rondom het gebruik en behoud van kerkgebouwen kan buitengewoon complex zijn en gevoelig liggen. Samen optrekken is dus belangrijk.”

Zeeuws-Vlaanderen likt zijn wonden

Gemeente Sluis, West-Zeeuws-Vlaanderen. Van de veertig kerken zijn er inmiddels elf herbestemd. Vier gebouwen staan leeg, zes andere sluiten het komende halfjaar hun deuren. Dat betekent tien kerksluitingen in drie jaar tijd. Over een halfjaar doet minder dan de helft van de veertig kerken nog dienst als gebedshuis. Sommetjes waar niemand vrolijk van wordt. Met het project ”Kerk, krimp en kans. Impuls voor West-Zeeuws-Vlaanderen”, dat begin dit jaar begon en loopt tot juli 2015, hoopt de provincie het tij te keren.

Sluis, een kleine gemeente met 22.000 inwoners, is volgens David Koren, adviseur bij de Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland (SCEZ), het meest pregnante voorbeeld van krimp en ontkerkelijking in Zeeland. Om sloop en verloedering voor te blijven, sloegen de SCEZ, de provincie Zeeland en de gemeente Sluis de handen ineen. De partijen –die met ”Kerk, krimp en kans” uitvoering geven aan een pilot van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed– willen niet alleen dolgraag een herbestemming vinden voor monumentale en beeldbepalende gebouwen, maar ook de bevolkingskrimp in Zeeuws-Vlaanderen een halt toeroepen. Het ideaal is dat de leegstaande kerk gaat fungeren als ontmoetingsplek door er zo veel mogelijk voorzieningen in onder te brengen of door (horeca)ondernemers er een bedrijf te laten beginnen. Deze maand hadden er daarom twee ondernemersbijeenkomsten plaats. De gedachte is: in Amsterdam of Utrecht staan ondernemers in de rij voor bijzondere panden op een mooie locatie. Waarom dan hier niet? Volgende week wordt tijdens twee debatavonden in Zeeuws-Vlaanderen de uitslag gepresenteerd van een digitaal onderzoek naar de ideeën van de Zeeuwse bevolking over leegstaand religieus erfgoed.

Aanvankelijk leek de ontkerkelijking in Zeeland mee te vallen, zeker in vergelijking met de Randstad en de rooms-katholieke provincies Noord-Brabant en Limburg, schetst Koren. Zeker, er was sprake van afkalving, maar ook van „geloofsaanwas.” Kregen orthodox-gereformeerde en evangelische kerken er niet nog steeds leden bij?

Maar het onderzoeksrapport ”Historische Kerken in Zeeland” (2005) maakte veel duidelijk. Zeeland stond aan de vooravond van de grote sluiting van kerkgebouwen. Nog geen tien jaar later likt Zeeuws-Vlaanderen zijn wonden. Het bisdom Breda, waar Zeeuws-Vlaanderen onder valt, voegde massaal parochies samen. Had zeven jaar geleden nog vrijwel ieder dorp een parochie, nu zijn er in deze regio nog maar drie over. Pijnlijk, noemt Koren deze processen. „Ze raken aan de identiteit van gemeenschappen. Iedereen wil zijn eigen kerk openhouden. Maar dat betekent dat er elders een moet sluiten.”

De Protestantse Kerk in Nederland kampt in Zeeland eveneens met vergrijzing en ontkerkelijking. Daarbij komt dat de gevolgen van de kerkfusie in 2004 nog steeds merkbaar zijn. Het samenvoegen van gereformeerde kerken en hervormde gemeenten verloopt soms moeizaam. De Protestantse Kerk heeft in vergelijking met de Rooms-Katholieke Kerk echter meer financiële armslag en minder beheerslasten. Protestantse kerken zijn nu eenmaal vaak wat soberder van bouw en inrichting dan rooms-katholieke.

In Zeeuws-Vlaanderen is het niet meer uitzonderlijk dat een kerklid ettelijke kilometers moet reizen op zondagmorgen. Erger nog is dat de band met het ‘eigen’ kerkgebouw wordt doorgesneden. „Al gaan mensen weinig naar de kerk”, zegt Koren, „het gebouw is een belangrijk deel van hun identiteit. Ze zijn er gedoopt en gehuwd, ze willen vanuit hun kerk begraven worden. Zien ze de torenspits, dan zijn ze thuis. Als je een kerkgebouw laat verdwijnen, haal je de ziel uit de gemeenschap.”

Reuring rond Aardenburgse Sint-Baafs

Velen vinden het een juweel van een gebouw, de monumentale Sint-Baafskerk in Aardenburg, bekend van de jaarlijkse uitvoering van de Matthaüs Passion in het Zeeuws-Vlaamse stadje. De kerk zit echter in de gevarenzone. Geld voor onderhoud is er niet. Slechts een handvol mensen bezoekt op zondag nog de protestantse eredienst. Voor de instandhouding van een kerk die in de ”Top 100 van de Nederlandse monumenten” staat, is wel een rijke partij te vinden, zou je zeggen. Maar niets is minder waar. Het Rijk wil ervan af. Plannen om in de kerk, waar ook oude grafkelders zijn, het gemeentelijk Archeologisch Museum te vestigen, strandden omdat de plaatselijke bevolking ertegen was. De reden: onzekerheid over de toekomst van het huidige onderkomen van het Archeologisch Museum, het voormalige stadhuis. Saillant detail: dit pand stamt uit de wederopbouwperiode en is dus betrekkelijk jong.

Lees ook in Digibron

Onderzoek naar hergebruik kerken Zeeuws-Vlaanderen (Reformatorisch Dagblad, 11-09-2014)

Petrus en Paulus, voor cappuccino of een pannenkoek (Reformatorisch Dagblad, 21-11-2012)