Dik en zwaar staat de Sint Lievensmonstertoren in het hart van Zierikzee. De toren is 62 meter hoog. Hij had zeker 130 meter moeten worden, maar het geld was op. Het uitzicht boven is er niet minder om. De Oosterschelde en het eiland Schouwen-Duiveland strekken zich tot bij de horizon uit.

De toren staat los, maar hoort bij de naastgelegen Nieuwe Kerk. Bouwvakkers zijn bij de kerk steigers aan het opruimen. Het neoclassicistische gebouw ondergaat een grote restauratiebeurt. In de loop van 2013 moet het monument uit 1848 weer gereed zijn voor concerten, recepties en symposia.

Eigenlijk is het geen kerk meer. Sinds 1977 wordt het gebouw verhuurd door de Stichting Oude Zeeuwse Kerken. Alleen als er de kerstzangavond en een keer een kerk- of trouwdienst wordt gehouden, heeft het gebouw weer iets van zijn oude functie terug.

De hervormde gemeente –ooit eigenaar van de Nieuwe Kerk- komt zondags samen in de historische Gasthuiskerk aan het Havenplein. De met een ruitpatroon betegelde entree heeft een middeleeuwse uitstraling. Passagiers wachten er beschut op de bus. Het gaat hier om de oude markthal. Voor de achteloze passant is niet direct duidelijk dat daarachter een prachtig kerkgebouw schuilgaat.

Ooit huisde hier de Waalse gemeente. De chique herenbanken, de preekstoel en het fraaie doophek met daarbinnen de plaatsen voor de ambtsdragers laten nog iets zien van het rijke verleden van de gemeente. Hier gingen mannen als ds. Godefridus Udemans (1581/82-1649) en ds. Petrus Wittewrongel (1609-1662) voor, zegt ouderling A. S. Flikweert van de hervormde gemeente, wijzend naar het predikantenbord.

De prediking van de Nadere Reformatie werd later verdrongen door vrijzinnige voorgangers. Die hebben hier het kerkelijk leven gestempeld, zegt Flikweert. En nog. Op de grote preekstoel staat met enige regelmaat de omstreden godheidloochenende ds. Klaas Hendrikse. ,We vormen samen de hervormde gemeente Zierikzee. De vrijzinnigen hebben een eigen bijzondere wijkgemeente en staan daardoor vrij los van ons als gewone hervormde wijkgemeente. In de Algemene Kerkenraad komen we elkaar wel tegen, maar dan gaat het alleen over zaken als het gebouw. De discussie rond ds. Hendrikse heeft in onze gemeente niet echt gespeeld. Wel in de classis”, zegt de eerste scriba van de gewone wijkgemeente van de hervormde gemeente Zierikzee en tevens voorzitter van de Algemene Kerkenraad.

De gewone wijkgemeente omschrijft Flikweert als ,redelijk traditioneel, met een stukje vrijheid voor iedereen. Een echte hervormde gemeente, maar wel met een confessionele signatuur, waar de Bijbel open mag gaan. En er is gevoel voor stijl”, zegt Flikweert die ook vrouwelijke ouderlingen naast zich in de kerkenraadbank heeft zitten.

Zondagsmorgens zitten er zo’n 300 tot 350 bezoekers op de rode stoelen die nu het grootste deel van de ruimte vullen. ,De gemeente telt relatief veel veertigers en ook dertigers. Er is een behoorlijke toeloop van jongeren.”

Vrijwel parallel aan het Havenplein loopt de Sint Domusstraat. Daar staat het kerkgebouw van de oud gereformeerde gemeente in Nederland. Hier luisteren elke zondag een zeventig mensen naar een reformatorische prediking. Meestal gaat het om een gelezen preek. ,Op dankdag zijn bijvoorbeeld preken gelezen van ds. J. Pannekoek –die komt hier vandaan- en ’s avonds van de oudvader ds. Th. van der Groe. We lezen alleen preken van overleden predikanten”, zegt diaken H. Uil. Zondagsavond luistert de gemeente nu naar de catechismusverklaring van ds. M. van de Ketterij. ,In de preken moet de bekering centraal staan. Ellende, verlossing en dankbaarheid. Daar moet het om gaan.”

Uil weet veel van het kerkelijk leven. Als gemeentearchivaris van Schouwen-Duiveland schetst hij een overzicht. ,Het eiland vormt binnen Zeeland een relatieve uitzondering. Het kerkelijk leven op Schouwen-Duiveland is in de 19e eeuw gestempeld door het liberalisme en het modernisme. De Afscheiding heeft wel invloed gehad, maar weinig. Opmerkelijk is dat de rechtzinnigheid vooral op Duiveland, het oostelijke deel van het eiland, is te vinden. Op Schouwen heeft die pas vanaf het begin van de 20e eeuw meer voet aan de grond gekregen.”

Het eiland telt één gemeente die verbonden is met de Gereformeerde Bond, in Sirjansland. Daarnaast zijn er hervormde gemeenten gemeenten van meer confessionele signatuur in Zierikzee, Serooskerke, Bruinisse, Oosterland, Kerkwerve en Haamstede. Verder zijn er binnen de dijken een hersteld hervormde gemeente, drie christelijke gereformeerde kerken, twee oud gereformeerde gemeenten in Nederland, drie gereformeerde gemeenten, en twee gereformeerde gemeenten in Nederland.

De verschillende kerken met een reformatorische signatuur op het eiland gaan hun eigen weg, maar komen elkaar ook twee keer per jaar tegen, vertelt Uil. ,We hebben hier het Overleg Orgaan Gereformeerde Gezindte. Dat bestaat al 25 jaar.” Er bestond behoefte om oog voor elkaar te hebben, elkaar op te scherpen en gezamenlijk te reageren op maatschappelijke en sociale ontwikkelingen. Zo maakte het platform eens bezwaar tegen de verruiming van activiteiten op zondag.

In het platform is ook de gereformeerde gemeente in Nederland van Zierikzee vertegenwoordigd. Het gaat hier niet om een gemeente maar om een afdeling van die in Bruinisse. Het kleine kerkje staat aan de Kromme Elleboog, een steegje in het hart van de stad. De gemeente is ontstaan uit de gemeente in de Sint Domusstraat toen die begin jaren tachtig niet mee wilde doen aan de scheuring binnen de Gereformeerde Gemeenten in Nederland en later aansluiting zocht bij de Oud Gereformeerde Gemeenten in Nederland.

Niet iedereen kon zich daarin vinden. Zo ontstond de afdeling van de gereformeerde gemeente in Nederland, vertelt diaken M. de Jonge in de kleine consistorie van de kerk. De eenvoudige kerk is begin jaren negentig in een voormalige schuur gerealiseerd. ,Zondags zijn er zo’n veertig bezoekers. Dat aantal is de laatste dertig jaar bijna gelijk gebleven”, constateert hij met blijdschap. ,En het zijn niet alleen maar ouderen.”

De twee diakenen verrichten al het ambtelijk werk, maar voor catechisatie en verenigingen valt de gemeente terug op de moedergemeente in Bruinisse.

Een paar straten verderop staat een gebouw dat vanwege de jarenzestigarchitectuur opvalt tussen de veelal monumentale gebouwen binnen de wallen. Het kerkgebouw van de christelijke gereformeerde kerk. Het grote bedehuis is strak en sober vormgegeven. ,En degelijk”, zegt ouderling C. Legemaate, momenteel voorzitter van de kerkenraad.

Elke zondagmorgen nemen ongeveer 600 mensen hun plaats in onder de klanken van het grote Van Vulpenorgel. ,’s Avonds zijn het er 300 tot 350. Ook bij ons komen er minder bezoekers in de tweede dienst.”

De kerk is sinds kort vacant. Ds. G. J. H. Vogel vertrok in augustus naar Dordrecht-Zuid. Toch weet de gemeente voldoende gastpredikanten te vinden. ,Het rooster voor 2013 is al weer voor een groot deel gevuld.”

De gemeente treedt meer naar buiten, zegt Legemaate. ,Als kerk staan we in de samenleving. We hebben als christenen een verantwoordelijkheid. Ook naar de stad en de wijk waarin de kerk staat. Daar proberen we voorzichtig aan vorm aan te geven.” Graag zou Legemaate zien dat in Zierikzee-West ook kerkelijke activiteiten zouden plaatsvinden: ,Nu is daar niet één kerk te vinden. Dat is jammer.”

Het kerkgebouw wordt binnen enkele maanden stevig onder handen genomen. Het is aan restauratie toe. ,Het podium wordt vergroot en er komt een beamer in de kerk te hangen. We zingen sinds een aantal jaar niet alleen meer de psalmen. We willen als kerkenraad niet dat mensen met vijf liedbundels naar de kerk moeten komen. De beamer lost dat op”, zegt ouderling Legemaate.

In de consistorie hangt een rij foto’s van alle predikanten die aan de gemeente verbonden waren. Vanaf de eerste in 1852 tot de laatste. Legemaate wijst in het bijzonder op de foto van ds. M. van der Klis: ,Hij heeft veel betekent na de watersnoodramp van 1953. Ons kerkgebouw is nog gebruikt als opvanglokatie.”

Het water kwam in 1953 ook tot in de Lutherse Kerk van Zierikzee geeft een gevelsteen in de Pieterseliestraat aan. Het stond zeker anderhalf, twee meter hoog in de kapelachtige kerk. De kerk is sinds 1713 in gebruik als Lutherse kerk, daarvoor was het de Schotse kerk. Twee grote zwanen op het dak wijzen naar Luther; de zwaan was zijn symbool. Na de scheuring begin jaren tachtig van de vorige eeuw kwam de gereformeerde gemeente in Nederland hier ook nog een aantal jaar samen. Nu is de Hersteld Apostolische Zendingkerk er medegebruiker.

Nog is de kerkelijke kaart van Zierikzee niet helemaal ingekleurd. Er zijn er nog meer.

Dit is het zevende deel in een serie over het kerkelijk leven in Zeeland.

Datheen blijft geliefd

In Nederland zijn 28 gemeenten waar de psalmberijming van Petrus Datheen (1566) wordt gebruikt in de eredienst. De meeste –21– daarvan zijn Zeeuwse gemeenten, met een concentratie op Zuid-Beveland en Tholen. Het betreft in Zeeland vier gereformeerde gemeenten, tien gereformeerde gemeenten in Nederland (waaronder die van Zierikzee) en zeven oud gereformeerde gemeenten in Nederland (ook Zierikzee).

In veel van de Datheengemeenten is het gebruik een vanzelfsprekendheid en een traditie van jaren. In sommige gemeenten wordt eens in de zoveel jaar over het gebruik gestemd door de leden.