Bij de ingang van het Rode Plein staat een klein maar mooi Russisch kerkje. De oude Kazankathedraal werd door Stalin afgebroken. Maar onmiddellijk na de val van het communisme werd het oude godshuis weer herbouwd.

Het kathedraaltje straalt in de winterzon. De muren zijn wit en rood en op het dak is veel groen te zien. En bovenop een gouden tulp.

Uit de luidsprekers op de buitengevel klinkt gezang, om de toeristen te lokken. Binnen reciteert een jonge priester –met nog nauwelijks een baard– teksten uit een oud boek. Met de rug naar de bezoekers wiegt hij zachtjes heen en weer, half zingend, half sprekend. De laatste lettergreep van een regel is steevast twee tonen lager.

De teksten zijn in het Kerkslavisch, de tale Kanaäns van de Russisch-Orthodoxe Kerk. Ook voor gewone Russen is dat een onbekende taal, laat staan voor buitenlanders.

Maar het Kremlin verstaat het wel. Vanuit hun werkkamers aan het Rode Plein hebben premier Poetin en president Medvedev uitzicht op dit kerkje, evenals op de veel grotere Basiliuskathedraal.

Paus

Officieel is de Orthodoxe Kerk geen staatskerk. Toch zijn er weinig landen waar de kerk zo dicht bij de macht staat als in Rusland.

Rusland kent volgens de godsdienstwet van 1997 vier officiële religies; naast de Orthodoxe Kerk zijn dat de islam, het jodendom en het boeddhisme.

Waarschijnlijk waren deze religies al in het land toen Rusland in 988 in Kiev ontstond. Geloofsrichtingen die de laatste duizend jaar zijn overgewaaid, gelden daarom als niet-traditioneel en vreemd. Zelfs het rooms-katholicisme –wereldwijd de grootste christelijke richting– krijgt in Rusland het etiket buitenlands.

Onder de vier richtingen is de Orthodoxe Kerk zonder meer de belangrijkste. In de verslaggeving over een ontmoeting vorige maand tussen vertegenwoordigers van deze vier religies met premier Poetin, trokken de woorden van patriarch Kirill de meeste aandacht.

De orthodoxe paus prees Poetin uitbundig omdat Rusland door zijn toedoen was opgekropen uit de chaotische jaren negentig. Dit was met recht een „wonder”, aldus Kirill.

Russische bronnen benadrukken echter dat de hoge geestelijke achter gesloten deuren ook „veel onaangename dingen” heeft gezegd. „Er heeft daar een bijzonder scherp gesprek plaatsgevonden”, weet Sergei Volobjev, vertegenwoordiger van de Russisch-Orthodoxe Kerk bij het Centrum voor Sociaal-Conservatieve Politiek binnen de regerende partij Verenigd Rusland.

Kerk en staat zijn beslist geen twee handen op één buik, meent de 34-jarige Rus. Poetin laat wel toe dat de kerk invloed uitoefent, maar intussen staat hij zelf op een „seculiere basis”, meent Volobjev. „De relatie met de kerk is beslist niet zo hecht als je van buitenaf denkt. De zwakheid van Poetin is dat hij openstaat voor de harde marktliberalen.”

Ook de top van de kerk beweert dat ze geen blad voor de mond neemt. „Vooral op sociaaleconomisch terrein is er veel mis. De gezondheidszorg wordt verwaarloosd, evenals het onderwijs”, stelt aartspriester Vsevolod Tsjaplin, binnen het patriarchaat in Moskou verantwoordelijk voor de verhouding kerk en samenleving. „Toch achten wij het ongebreidelde liberalisme in de samenleving veel gevaarlijker voor de toekomst van ons volk dan het Kremlin. Ook de oppositie vraagt niet om een ethische programmering in de massamedia.”

Ook Volobjev moet weinig van de oppositie hebben. „De demonstranten weten van geen vaderlandsliefde. De meesten zijn voor abortus. Terwijl juist de kerk via Verenigd Rusland vorig jaar heeft gezorgd voor een bedenktijd voor het afbreken van een zwangerschap.”

Patriottisme

Kerk en staat als hoedsters van het welzijn van de natie; het is een notie die je veel terughoort in Rusland. Het rapport ”De grondslagen van het sociale concept” uit 2000 roept de kerkleden niet alleen op het „hemelse vaderland” te zoeken, maar zo nodig ook het leven te geven voor het „aardse vaderland.” De Orthodoxe Kerk staat daarom een „actief patriottisme” voor. „De christen is geroepen de nationale cultuur en het zelfbewustzijn van het volk te ontwikkelen”, aldus het synodale rapport.

Gelukkig hoeft de kerk niet in haar eentje voor de natie te zorgen, meent Volobjev. Ook de staat heeft de taak de culturele erfenis van het volk te bewaken. Hij beaamt dat dit ook kan neerkomen op onderdrukking. „In onze staat zie je altijd nog overblijfselen van de dictatuur. Maar je kunt de staat niet losmaken van het volk, dus uiteindelijk is dit toch zijn roeping.”

Om diezelfde reden verlangt de kerk van het Kremlin stelling te nemen tegen de bandeloosheid in de samenleving, zegt Tsjaplin. „Vanuit het Westen bereiken ons vandaag het propageren van homoseksualiteit en consumentisme. Dat is een aanval op onze christelijke traditie. Het is een voorrecht als kerk en overheid als in een symfonie kunnen samenspelen.”

Andere christenen ergeren zich vaak aan deze claim op het Russische karakter van de kerk. Alsof andere kerken buitenlandse binnendringers zijn. „Latent racisme”, noemt pastor Vitaly Vlasenko het.

Als directeur van het hoofdkantoor van de Unie van Evangelie-Baptisten merkt hij vaak dat zijn mensen na 150 jaar altijd nog als niet-Russisch worden gezien. „Op school zeiden de andere kinderen al tegen me: „Jij bent een spion. Straks komt het vliegtuig om je mee te nemen naar Amerika.” Blijkbaar leerden ze thuis dat baptisten heulden met het Westen. Maar ook na de val van het communisme wordt nog zo gedacht. Terwijl wij echt een Russische beweging zijn.”

Die reactie is nog gematigd. Iemand anders vraagt schamper: „Hoe patriottisch is een kerk die niet eens Russisch spreekt?”

Hetzelfde ”sociale concept” van de kerk biedt trouwens ook handvatten voor een kritische houding tegenover het Kremlin. Christenen moeten de eisen van de staat toetsen en mogen niet gehoorzamen als de overheid oproept tot zonde.

Boezem

De wettelijke erkenning van de Orthodoxe Kerk is voor aartspriester Tsjaplin „heel belangrijk.” Hij zou het moeilijk kunnen aanvaarden als de wet alle christelijke groepen dezelfde bescherming zou geven. Volgens de theologie van de Russische kerk zijn die andere gemeenschappen namelijk geen kerken.

De Russisch-Orthodoxe Kerk leert de apostolische continuïteit. In het rapport ”Houding tegenover andere christelijke confessies”, eveneens uit 2000, zegt de synode dat eenheid alleen bestaat „in de boezem van de ene, heilige, katholieke en apostolische kerk.” De gedachte dat verschillende kerken vertakkingen zijn van één algemene kerk, is „totaal onacceptabel.”

De Russische kerk bestrijdt daarom elke „gelijkheid van denominaties.” Vrije groepen, zoals baptisten en evangelicalen, zijn geen echte kerken die Woord en sacramenten op een geldige wijze kunnen bedienen. „Sommige orthodoxe priesters zeggen gewoon dat wij een sekte zijn”, moppert een baptistenvoorganger.

Tsjaplin doet niet mee aan zwartmakerij, verzekert hij. Maar hij wil de evangelicalen toch beslist niet als kerk erkennen. „Theologisch kan dat niet. Ik spreek liever van gemeenschappen. Verder ben ik voorstander van goede relaties met niet-orthodoxe groepen.”

Regeringspartij Verenigd Rusland heeft een officiële overeenkomst met de Russisch-Orthodoxe Kerk. Met de zogeheten minderheidsreligies ontbreekt deze band. Volobjev verdedigt dit model. „Meer dan driekwart van ons volk is nu eenmaal orthodox.”

Voor bijeenkomsten nodigt de conservatieve denktank wel regelmatig niet-orthodoxe christenen uit. Het contact met hen heeft Volobjev verrast. „Het zijn de beste Russen die ik ooit ben tegengekomen.”

Wenskaart

Christenen uit vrije groepen die de ontwikkelingen in de Russische kerk volgen, spreken van een langzame verandering ten goede. Vooral patriarch Kirill –die dient vanaf 2009– krijgt lof toegezwaaid. „Hij roept zelfs op tot persoonlijk Bijbellezen”, stelt iemand met verbazing vast. „Geen van zijn voorgangers heeft dit ooit gedaan.”

Niemand ontkent de verandering, maar Russische christenen schatten de effecten wel verschillend in. „Als het erop aankomt, kan Kirill niets veranderen”, zegt een oude baptistenpredikant.

De directeur van het baptistenhoofdkantoor in Moskou, pastor Vitaly Vlasenko, is echter tevreden. Trots toont hij een stapel kostbare wenskaarten. „Van het patriarchaat, ter gelegenheid van christelijke feesten.” Met patriarch Kirill heeft hij afgesproken dat ze problemen tussen de twee groepen open en eerlijk zullen bespreken.

Dure wenskaarten komen echter ook uit het Kremlin. De president laat de baptisten tegenwoordig delen in zijn beste wensen. Maar als de president met religieuze leiders spreekt, beperkt hij het tot de ‘grote vier’.

Dit model werkt door in de samenleving. Media laten niet gauw iemand uit een vrije groep aan het woord. Onlangs nog werden baptisten in een tv-programma als staatsgevaarlijk neergezet. Vlasenko deed zijn beklag bij de redacteur. „Die zei dat hij de meest negatieve beeldvorming nog had voorkomen. Die betrof de vergelijking met het fascisme. Hitler zou ook alle confessies hebben willen splijten. Waar dit idee vandaan komt, weet ik niet. Maar we hebben er wel mee te maken.”

„Staat ziet religie als mogelijke dreiging”

Op papier aanvaardt de Russische staat alle vrijheden, inclusief de vrijheid van godsdienst. Maar in de praktijk wil de overheid het genieten van die vrijheden nog wel eens tegenwerken.

Dat is de klacht van veel mensenrechtenactivisten. Bij internationale instituten die de religieuze rechten wereldwijd analyseren, staat Rusland er slecht op.

Mensenrechtenactivist Roman Lunkin van het Slavic Legal Centre in Moskou kan er helemaal inkomen. Als hij spreekt over de zaak van het Leger des Heils voor het Europese Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg, straalt de verontwaardiging nog van hem af. „De regering wilde het Leger registreren als paramilitaire organisatie. Het hof in Straatsburg heeft dat natuurlijk veroordeeld.”

Lunkin heeft de afgelopen jaren een „tien tot vijftien” vergelijkbare zaken in Straatsburg begeleid. „Doorgaans wordt de regering daar gecorrigeerd. Wat overigens niet betekent dat Russische rechters zich daar aan houden. Het Leger des Heils heeft drie jaar moeten wachten voordat in Rusland de uitspraak uit Straatsburg werd opgevolgd.”

Zijn strijd voor religieuze vrijheid heeft Lunkin nationale bekendheid gegeven. Regelmatig schuift hij aan in talkshows op tv over dit onderwerp.

Veel problemen ontstaan volgens hem door het wettelijke onderscheid tussen traditionele en niet-traditionele religies. Dit brengt de Russisch-Orthodoxe Kerk in de positie het christelijke leven te monopoliseren. „In veel plaatsen zorgt de Orthodoxe Kerk ervoor dat evangelicale gemeenten nergens ruimte kunnen huren. „Wij verhuren niet aan sektes”, antwoorden zakenlieden en ambtenaren op verzoeken.”

Vergelijkbare ‘slagbomen’ zijn er bij straatevangelisatie, gevangenenwerk of opvang van verslaafden. Lunkin vindt dat ambtenaren en zakenmensen meer ruggengraat moeten tonen tegen invloed vanuit de Russische kerk.

Helemaal gevaarlijk acht hij een wetsvoorstel dat eind vorig naar de Doema ging waarin van kerken en gemeenten wordt geëist al hun activiteiten te registreren bij de lokale overheid. Is een groep niet geregistreerd, dan kan hij geen pastor aanstellen of geen buitenlandse gasten uitnodigen.

Het argument van de regering is dat er in de afgelopen jaren –vooral de in Rusland beruchte jaren negentig– een wildgroei aan religieuze activiteiten en sektarisme was. Lunkin: „Daarom moet een gemeente vanaf nu de zondagsschool, de jeugdclubs en alle missionaire activiteiten op het stadhuis bekendmaken. Zo niet, dan komt de politie erop af.”

Sceptici hoeven naar het motief van het Kremlin niet te raden. Dat wil graag alles wat in het land gebeurt onder controle houden. „De staat ziet elke religie als mogelijke dreiging”, aldus Lunkin.

Is dit ook het einde van de zogeheten ”ongeregistreerde baptisten”? „Net als in de Sovjettijd kunnen die natuurlijk wel blijven bestaan. Maar zodra ze op straat gaan evangeliseren of gevangenen willen bezoeken, krijgen ze problemen.”

Lees ook:

Engelse tekst van de ”Grondslagen van het Sociale Concept” van de Russische kerk (officieel).

Nederlandse tekst van de ”Grondslagen van het Sociale Concept” (niet-officieel).

Officieel rapport van Russisch-Orthodoxe Kerk over de verhouding met andere kerken.

Samenvatting van de orthodoxe houding ten opzichte van andere christelijke kerken.

Overzicht van rapporten over vrijheid van godsdienst in Rusland (Engels).

Rapport van Amerikaanse regering over godsdienstvrijheid in Rusland (uit 2002, Engels).

Bericht van Forum18 over discriminatie van ongeregistreerde baptisten.